Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə

^“Sitat götürülüb; Всемирное писание. M., «Республика». 199.*), c.44. 

К.Маркс п Ф.Эпгсльс. Сочинения. Т.20, с.328. 

473 

---

forması sayırdı. O, göstərirdi ki, insan varlığında olan dini im- 

puls  infantil  (uşaqlıq  dövründən  qalan)  istək  və  fantaziyanın 

ifadəsidir.  Bu  vəziyyət  bizim  özümüzün  heçliyini  və 

ölməyimizin  zəruriliyini  başa  düşmək  istəməməyimizdən  irəli 

gəlir. 

Göstərmək lazımdır ki, dindən imtina ediləndə müasir insana 

ciddi mənəvi zərbə dəyir. Belə halda insan dünyada özünü tənha 

hiss  edir,  mənəvi  dayağı  əsasən  itirir.  İdealist  fəlsəfə  bu 

emosional-mənəvi  boşluğu  doldurmağa,  dinə  xas  olan  sabit 

psixoloji tarazlığı bərpa etməyə çalışır. 

Əgər  din  insan  ağlının  müvəqqəti  yanılması  olsaydı,  onda 

ictimai-kütləvi şüurun strukturunda min illərlə mərkəzi yer tuta 

bilməzdi,  elm  və  fəlsəfə  varlığın  əsas  məsələlərinin  həll 

edilməsinə  dair  öz  təkliflərini  irəli  sürən  kimi  yox  olardı.  Din 

mədəni  təkamülün  təsadüfi  qolu  deyil,  insanların  xarici 

gerçəkliyi və özünü dərk etməsini tarixi, sosial, mənəvi-psixoloji 

cəhətdən şərtləndirən vasitədir. Böyük rus yazıçısı L.N.Tols- toy 

demişdir: «Din həyatın mənası haqqında suala cavab verir». 

Dinin  müdafiəçiləri  təsdiq  edirlər  ki,  əsl  din  Allaha  inam, 

Allah  tərəfindən  yaradılan  hər  bir  insan  ruhunun  inama  olan 

tələbatıdır. Din bütün cəmiyyətlər və mədəniyyətlər üçün zəruri 

elementdir. Elm reallığın həmişə tam olmayan obrazını verir və 

onu axıra qədər izah edə bilmir. Ona görə də ruhun sonsuzluğa 

və bütövlüyə can atmasını təmin etmək üçün insan dinə müraciət 

edir. 

Dini  etiqad  dedikdə  hər  şeydən  əvvəl  təbii,  səmimi  inam 

nəzərdə tutulur. Dini etiqad dindarın ilahi reallıq, dünya və özü 

haqqında  bilgisidir.  Bu  bilik  dini  praktikanı  və  ümumiyyətlə 

dindarın  gündəlik  fəaliyyətinin  əsasında  durur.  Dini  etiqadın 

mərkəzində Allaha inam dayanır. 

Bütün  müqəddəs  kitablarda  göstərilir  ki,  Allah  əbədi  və 

əzəlidir,  O  həm  məkandan,  həm  də  zamandan  kənardadır. 

İdealist  mövqedə  duran  fılosoflann  əksəriyyəti  bu  fikirlə  tam 

razıdırlar. Müasir filosoflar arasında da buna inananlar çoxdur. 

Məsələn,  Fordhem  universitetinin  professoru  Brayan  Leftou 

deyir ki, Allah zaman və məkanda ola bilməz, «...zamanda ol- 

474 

---

maq -  nədənsə əvvəl  və  yaxud sonra mövcud olmaq və  yaxud 

meydana  gəlmək  deməkdir».  «Allah  sadəcə  olaraq  dünyanı 

zamandan və məkandan kənarda yaradır. Kainatın yaradılması 

üçün  heç  bir  «nə  vaxt»  mövcud  deyil,  elə  zaman  yoxdur  ki, 

həmin  anda  Allah  yaratma  aktını  həyata  keçirir.  Kainatın 

mövcudluq  zamanı  ilə  onun  varlığının  Allah  tərəfindən 

yaradıldığı zaman arasında heç bir əlaqə yoxdur...»."*^ 

Təbiətüstü  qüvvənin  mövcudluğunun  məntiqi  yolla  sübutu 

olmadığı üçün dini şüurun atributu kimi inam aktı çıxış edir (əl- 

Qəzali). Dini inam sadəlövhlük deyil. İnam yalnız dinə deyil, bir 

çox şüur formalarına da aiddir. Məsələn, müəyyən ideala inam. 

Dini inamın isə mərkəzi obyekti - Allah ideyasıdır. 

Mütləq  Varlıq  olan  Allah  rasional  vasitələrlə  dərk  edilə 

bilməz.  Dünyanı  öz-özünə  kifayət  edən  bir  şey  kimi  anlayan 

insan ağılın imkanlarına inanır. Dünya haqqında dini təsəvvür 

isə  tamam  başqadır.  İnsan  zəkası  özünü  Mütləq  Varlığın 

mövcudluğuna  tabe  etməkdən  başqa  heç  nəyə  qadir  deyil. 

Mütləqin nə olduğu isə onun işi deyil. Dünya insanın ona necə 

münasibət bəsləməsinə görə deyil, burada Allah iradəsinin necə 

həyata keçməsinə görə məna kəsb edir. 

Görkəmli  müsəlman  sufi-mütəfəkkirləri  (əl-Qəzali,  əl-Ərə- 

bi.  Cəlaləddin  Rumi  və  b.) sübut edirlər ki,  yalnız bir Mütləq 

Varlıq  var.  O  tək  və  şəriksizdir,  əbədi  və  məkansızdır.  Bütün 

Kainatı  - canlı və cansız təbiəti, tək-tək əşyaları, cəmiyyəti, o 

cümlədən insanı şərti olaraq varlıq adlandırsaq da onlar fanidir, 

keçicidir, əvvəli və axırı var. Deməli, tək Varlıq və yoxluq var. 

Mövlana Cəlaləddin Rumiyə görə bütün ruhlar bir ruhda, yəni 

Allahda birləşir və əsl varlığa çevrilir. «Ey ruhumuzun ruhu, biz 

kimik  ki,  sənin  yanında  varlıq  deyib  ortaya  çıxaq»."*^  Bizə 

nəhəng  və  sonsuz  görünən  Kainat  da  Allahla  müqayisədə  heç 

nədir. «Dünya sənin nəzərində böyük və nəhayətsiz görünsə də 

bil ki, qüdrəti-İlahiyyə qarşısında bir zərrə də deyil».'*'*