çalışır: «Düşünürəm ki, teizm panteizmə ilk baxışda
göründüyündən daha yaxındır. Tomas Akvinatın bu fikri mənim
həmişə xoşuma gəlib: «Allah təbiətin və iradənin hər bir
əməlində iştirak edir. Allah bütün mövcudatın fəal başlanğıcı və
hərəkətverici qüvvəsidİD>. Bəs onda panteizmin pis cəhəti
nədir? Allahın praktiki olaraq insan günahından başqa bütün
hadisələrin hərəkətverici qüvvəsi olması - bir məsələ, Allahın
bu hadisələrlə eyniləşdirilməsi - başqa məsələdir. Mənə
Spinozanın «natura naturans» (yaradan təbiət) və «natura
naturata» (yaradılan təbiət) arasında fərq qoyması xoş gəlir.
Allah «natura naturans» kimi təbiətdə fəaliyyət göstərən fəal
prinsipdir».'*’
Daha çox filosof Allahı Yaradıcı kimi Kosmos ilə
eyniləşdirməyi qətiyyətlə rədd edirlər. Biz də onların mövqeyini
daha doğru hesab etdiyimiz üçün bir neçə misal gətirmək
istəyirik. Məsələn, alman filosofu Cozef Seyfert yazır: «Allahın
mövcudluğu nəticəsinə gələrkən, biz eyni zamanda panteizmin
mümkünsüzlüyünü anlayırıq. Zəruri olaraq mövcud olan Allah
Onun iradəsi olmadan mövcudluğu mümkün olmadığını
bildiyimiz dünya ilə eyni ola bilməz. Əsl atributları İlahi
xeyirxahlıq, müdriklik və ədalət olan mütləq yetkin Varlıq
mükəmməl olmayan sonlu, məhdud keyfiyyətləri olan varlıq ilə
eyniləşdirilə bilməz».’**
Bilavasitə dinin fəlsəfəsi ilə məşğul olan alimlər də pante-
izm ilə razılaşmır. Məsələn, Olvin Plantinqo deyir: «Mən
panteizmə qətiyyən inanmıram, çünki mənim fikrimcə
panteizmin mahiyyətini təşkil edən ideyaya görə Allah
Şəxsiyyət deyil, iradəsi və məqsədi olan, bu dünyanı yaradan və
mənim üçün də yer tapılan, öz niyyəti olan şüurlu Mahiyyət
deyil. Allah elə Şəxsiyyətdir ki, mən eşidilmək ümidi ilə Ona
müraciət edə bilərəm. Panteizm bunu inkar edir. Mən hətta
Allahı ətraf mühit ilə eyniləşdirən fikri axıra qədər başa düşə
bilmirəm. Məgər Şəxsiyyət Kainat ilə eyni ola bilərmi?
Bilmirəm, bu necə mümkün ola bilər? Bu mənim üçün
mənasızdır. Rasional mövqedə dayanaraq belə fikri başa
düşmək çətindir. Kimsə
Dostları ilə paylaş: 
