Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
•* К.Ясперс. Смысл и познание истории. М., 1994, с.240
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
| •* К.Ясперс. Смысл и познание истории. М., 1994, с.240.
^ Р.Дж.Коллингвул. Идея истории. Автобиография. М.. 1980, с.122. 341 2.2. Cəmiyyət tarixi proses kimi A.
Ümumdünya tarixinin əsas pillələrinin müəyyən edilməsi problemi Marksizmin ictimai-iqtisadi formasiya anlayışı. Cəmiyyətin bütün tərəfləri - istehsal üsulu, elmin vəziyyəti, incəsənət, mənəvi sferanın bütün müxtəlifliyi və dəyərləri, insanların həyat tərzi ilə birlikdə götürülən sosial sistemin keyfiyyətcə müəyyən, tarixən konkret tipi - ictimai-iqtisadi formasiya adlanır. Marksa görə ictimai-iqtisadi formasiyaların tarixi tipləri aşağıdakılardır: ibtidai icma, quldarlıq, feodal, kapitalist, kommunist cəmiyyətləri. «Formasiya» (lat. «formatio» - əmələ gəlmə, törəmə) terminini Marks geologiya elmindən götürmüşdü. Bu elmdəki «formasiya» kateqoriyası ilə fəlsəfədə «formasiya» kateqoriyası arasında oxşarlıq ondan ibarətdir ki, hər iki halda söhbət təşkil olunmuş bir şeyin, törəmənin dəyişməsindən gedir (geologiyada - Yerin süxur qatları, fəlsəfədə - cəmijo^ətin inkişaf mərhələləri). İlk dəfə «formasiya» sözü K.Marksm «Lüi Bo- napartın on səkkiz brümeri» kitabında işlədilmişdi. Ümumdünya tarixinin gedişində sosial orqanizmin bir dünya sistemi başqası ilə əvəz olunur. Tarixdə aparıcı rol yeni yaranan sistemə keçir. Sistemlərin dəyişməsi ilə bərabər dünya tarixinin dövrləri də dəyişir. Marksistlərin fikrincə, tarixdə «təmiz» şəkildə ictimai-iqtisadi formasiya mövcud olmur. Hər bir cəmiyyət keçmiş və hətta gələcək formasiyanın elementlərini ehtiva edir. İctimai-iqtisadi formasiya kateqoriyası ictimai inkişafın müəyyən tarixi pilləsini, konkret cəmiyyətin tarixi tipini, ictimai quruluşu ifadə edir. Marksistlərin dediyinə görə, məhz keyfiyyət müəyyənliyinə istiqamətləndiyi üçün bu kateqoriya bütövün bütün tərkib hissələrini nəzərə almağı tələb edir, çünki onlardan hətta birini də unutmaq bütöv haqqında düzgün məlumat almağa imkan vermir. Elə bir cəmiyyət yoxdur ki, başqasını olduğu kimi dəqiq, xırda hissələri ilə birlikdə təkrar etsin. Belə müxtəlif olduqları
və bir-birinə oxşamadıqları üçün cəmiyyətlər özlərində çoxlu mümkün inkişaf variantlarını birləşdirirlər. Marksist filosoflar təsdiq edirlər ki, ictimai-iqtisadi formasiya kateqoriyası imkan verir ki, bütün konkret tarixi müxtəliflik arasında tarixi prosesin özünəməxsus xırda hissələrindən təcrid olunaraq, inkişaf məntiqində onu yenidən quraşdırmaq mümkün olsun. Bəzi xalqlar formasiya inkişafının bu və ya başqa mərhələsini keçməsələr də, tarixi proses bütövlükdə ardıcıl olaraq bir- birini əvəz edən mütərəqqi formasiya tipləri ilə müəyyən edilir və bu proses tarixin irəliyə doğru mütərəqqi hərəkətini ifadə edir. Formasiya adı altında Marks məhz bəşəriyyətin yüksələn mütərəqqi inkişafının böyük mərhələlərini başa düşürdü. Bir tərəfdən, ictimai-iqtisadi formasiya kateqoriyası ictimai inkişafın bir pilləsini o birilərindən ayırmaq, ictimai inkişafın eyni pilləsində olan müxtəlif xalqların tarixindəki ümumi, təkrar olunan cəhətləri müəyyən etmək, yəni konkret tarixi tipləri və istehsal üsulunun fonnalarmı bir-birindən ayırmaq, nəhayət bütövlükdə cəmiyyət həyatını müəyyənləşdirmək üçün meyar (kriteri) rolunu oynayır. O biri tərəfdən, bu kateqoriya dünya tarixini özünün mütərəqqi inkişaf çərçivəsində dövrlərə bölmək imkanı verir. Bəşəriyyət tarixi ayrı-ayrı cəmiyyətlərin tarixindən yaransa da, bir tam kimi çıxış edir. İctimai-iqtisadi formasiya nəzəriyyəsində məhz ayrılıqda götürülmüş sosial orqanizmin inkişafı deyil, birlikdə götürülmüş sosial orqanizmlərin bütövlükdə qanunauyğun inkişafı, yəni bütöv, tam kimi bütün insan cəmiyyətinin təkamülü ifadə edilir. Marksistlər hesab edirlər ki, bununla yanaşı yalnız ictimai- iqtisadi formasiya nəzəriyyəsi mövqeyindən tarixi faktları başa düşmək, tarixi prosesin mərhələlərinin xüsusiyyətlərini, tarixi dövrləri, bölgələrin və ayrı-ayrı ölkələrin ictimai inkişafını, həmçinin bu və ya başqa səbəblər üzündən inkişafı keçmiş dövrlərdə ləngiyən xalqların tərəqqi yollarını aydınlaşdırmaq olar.
Bu konsepsiya Qərbi Avropanın nəzəri fikri çərçivəsində meydana gəlmiş və formalaşmışdı. Avropanın tarixi yolunun ümumiləşdirilməsi kimi irəli sürülən formasiya nəzəriyyəsi sonralar sadəcə olaraq, heç bir qeyd-şərtsiz bütün dünyaya aid edilmişdi. Tarixi inkişafın sonrakı gedişi Marksm formasiya nəzəriyyəsinin universal xarakter daşıdığı fikrinin əsassız olduğunu göstərdi. Doğrudur, 70 ildən çox bir müddətdə keçmiş Sovet İttifaqında qəti, ehkamçı (doqmatik) tarixi-fəlsəfi sxem - beş formasiya sxemi hökmran olmuşdu. Bu təlimi bayağı şəkildə izah edən, onu bütün ölkələr və xalqlar üçün ümumi, məcburi yol hesab edən nəzəriyyəçilər yaddan çıxarırdılar ki, Marksm özü belə «ümumi yol»un labüdlüyünü, bütün xalqların hök- mən, tale qisməti kimi bu yolla getməsini inkar etmişdir. K.Marks üç böyük ictimai formasiyanın olduğunu demişdir. Son variantda*’ o, aşağıdakı formasiyalan ayırır: ilk - ictimai formasiya (ümumi mülkiyyət), ikinci - ictimai formasiya (xüsusi mülkiyyət) və üçüncü - ictimai formasiya (ictimai mülkiyyət). Bununla belə yalnız ikinci formasiya iqtisadi-ictimai formasiya kimi xarakterizə edilir. Bu formasiyanın ardıcıl mütərəqqi mərhələləri kimi ümumi şəkildə Asiya, antik, feodal və buıjua istehsal üsullanm ayırmışdır. Bu dövrləri də o, dar mənada ictimai formasiya adlandırırdı. Lakin XX əsr marksistlərinin əksəriyyəti hesab edirdilər ki, hər bir cəmiyyət guya bu və ya digər dərəcədə beş formasiyadan birinin xarakterinə uyğun gələn əlamətlərə malikdir. Əgər tarixi gerçəkliyin «ideal tipə» uyğun gəlməsinə nail olunması (belə hallar kifayət qədər var) çətin olsa və yaxud heç mümkün olmasa, onda qeyd edilirdi ki, həmin ictimai struktur özünəməxsus məhəlli (lokal) cəmiyyətdir və yaxud lazımi ictimai inkişaf səviyyəsinə çatmayan quruluşdur. Belə izahlara baxmayaraq elə 0 dövrdə də bu nəzəriyyənin universal xarakter daşıdığına şübhə vardı.
Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|