dövrlərə bölünməsi problemi XVII-XVIII əsrlərdə meydana
gəldi. Bu problemin həlli ictimai inkişafın həyati tələbatına
çevrildi. Əvvəlcə dünyanın Allah tərəfindən yaradılmasından
başlayan Bibliya müddəaları tarixi prosesin bölünməsinin əsası
kimi götürüldü. Sonralar tarix qədimdə dörd böyük imperiyanın:
Assuriya-Babilistan, Midiya-İran, yunan-Makedoniya, Roma
imperiyalannm mövcudluğundan başlayaraq dörd dövrə bölündü:
qədim dövr, orta əsrlər, yeni və ən yeni dövr. Bu sxemə görə
qədim dövr antik sivilizasiyasının dağılmasına qədər davam edir.
Sonra orta əsrlər başlayır. Orta əsr və yeni tarixin sərhəddi Bizans
imperiyasının süqutu və Konstantinopolun türklər tərəfindən
tutulması (1453) və yaxud İntibah mədəniyyətinin inkişafı dövrü
hesab edilir. Göründüyü kimi, tarixin ənənəvi olaraq dövrlərə
bölünməsi tamamilə sərbəst müəyyənləşdirilir.
Avropa tarix fəlsəfəsində tarixi proseslərin dövrlərə
bölünməsini daha dərindən əsaslandırmaq cəhdləri meydana
gəlir. Belə axtarışlar cəmiyyətin inkişafında keyfiyyətcə irəliləyiş
axtarmağa cəhd göstərən alman klassik fəlsəfəsinin təmsilçiləri
üçün daha xarakterikdir. Məsələn, Kant tarixi mərhələlərin daxili
dinamikasını
cəmiyyətin
əxlaqi
muxtariyyətinə
doğru
hərəkətində görürdü. Fixteyə görə isə insan məxluqu özünün bu
dünyadakı həyatının məqsədinə doğru yolda beş epoxadan keçir.
Bu epoxalar insan ağlının inkişaf dərəcəsinə, fərdin mənlik
şüurunun səviyyəsinə görə fərqlənir. Müvafiq olaraq beş
epoxanın olduğu göstərilir: ağıl instinkti, ağıl nüfuzunun
hökmranlığı, ağıl nüfuzundan azad olmaq, ağılın yaratdığı elm,
ağılın yaratdığı sənət.
«Xalqın ruhu» kateqoriyasının köməkliyi ilə Hegel ictimai
formaların və onların təkamülünün konkret-tarixi təhlilinə aparan
yolu tapmağa cəhd göstərmişdir. Onun şərhində «xalqın ruhu» öz
inkişafının tarixi pillələrinə münasibətdə müəyyəndir və özünü
dövlətin, konstitusiyanın, mənəvi həyatın, dinin, incəsənətin,
elmin keyfiyyətcə xüsusi formalarında göstərir. O, tarixi prosesin
başlanğıc nöqtəsi kimi Şərqi götürür, sonra antik dövr gəlir və
alman dövrü ilə bu prosesi tamamlayır. Nəticə
345
etibari ilə Hegel dünya tarixini Allahın iradəsinə bağlayır. O,
göstərirdi ki, dünyanın tarixi mahiyyətcə Allahın həyatıdır.
Hegelin müasiri Sen-Simon tarixi epoxaları fəlsəfi görüşlərin
xarakterinə görə ayırırdı. O, ictimai inkişafı üç əsas mərhələyə
bölürdü: teoloji, metafıziki və pozitiv mərhələ.
Filosof və sosioloqların çoxu cəmiyyətin inkişafında obyektiv
qanun və qanunauyğunluqların mövcudluğunu inkar edirlər.
Onların fikrincə, cəmiyyətin tarixi insan nəslinin və müxtəlif
sivilizasiyaların bir-birini əvəz etməsi, bir-birinin arxasınca gələn
hadisə və faktlardır. Əgər vaxtilə, iki yüz və yaxud beş yüz il
əvvəl bu və ya başqa dövlət xadimi, hökmdar başqa cür hərəkət
etsəydi, indi hər şey tamamilə başqa cür ola bilərdi. Məsələn,
ingilis tarixçisi və sosioloqu Amold Toynbi (1889- 1975) məhz
buna oxşar fikir irəli sürür. Özünün on iki cildlik «Tarixi
tədqiqatlar» əsərində o, belə bir fikri əsaslandırır ki, ümumdünya
tarixi ayrı-ayrı nisbətən qapalı sivilizasiyaların tarixinin cəmidir.
A.Toynbi bununla belə bəşəriyyətin vahidliyini hiss edir,
avrosentrizmə qarşı çıxış edirdi. Onun dediyinə görə Qərb - insan
sivilizasiyasının başı. Şərq - ürəyidir.
Başqa bir nöqteyi-nəzər də yayılıbdır: tarix - ruhu dərk
etməkdir. Tarix tarixçinin şüurunda keçmişin fikrini yenidən
canlandırmaqdan başqa bir şey deyil. Tarixi bilik ruhun keçmişdə
törətdiklərini öyrənmək və onları yenidən yaratmaq,
canlandırmaq, bir sözlə keçmiş əməlləri indiki zamanda
əbədiləşdirməkdir.
Amerika filosofu Alvin Toffler öz həyat yoldaşı Haydi Tof-
flerlə birgə yazdığı «Yeni sivilizasiyanın yaradılması. Üçüncü
dalğa siyasəti» kitabında sivilizasiyanın, yəni cəmiyyətin
inkişafını üç mərhələyə bölür:
Dostları ilə paylaş: