Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 1.7.
İdrak və yaradıcılıq İdealizm inandırmağa çalışır ki, subyekt xarici təsiri passiv deyil, aktiv (fəal) qəbul edir, hissi təcrübənin məlumatını idrakın öz normalanna uyğun olaraq yenidən işləyir. Deməli, idealizm insan şüurunun fəallığını tamamilə müstəqil, maddi dünyanın fovqündə duran qüvvə hesab edir. Buradan da belə nəticə çıxır ki, dünya haqqında bilik ağılın öz konstruksiyasıdır. Materializm, xüsusən marksist fəlsəfə isə tamamilə başqa mövqedə dayanır. İnsan praktiki, dəyişdirici fəaliyyət prosesində xarici aləmi əks etdirir. Şüur gerçəkliyi əks etdirmədən, onun zəruri xassələrinə və əlaqələrinə, onun dəyişməsi və in 286 kişafı qanununa əsaslanmadan yeni heç bir şey yarada bilməz, çünki insan öz şüurunun yaradıcı fəaliyyəti nəticəsində yeni nə yaradırsa, mövcud olan obyektiv qanunlara tabe olmalıdır. Marksistlərin fikrinə görə materialist dialektika, onun qanun və kateqoriyalarının sistemi yalnız nəzəri planda (idrakda) deyil, həm də insanın gerçəkliyə praktiki münasibətində özünü göstərməlidir. İdrak prosesində insan fərdin malik olduğu bütün informasiyadan istifadə edir, məsələnin şərtlərinə açıq şəkildə daxil olmayan məzmunu açır, onu məlum olan biliklə müqayisə edir, öyrənir, problem vəziyyəti yenidən dəyişir və məsələnin həllinə başlayır. Təfəkkür vasitəsilə insan yalnız yeni bilik yaratmır, həm də onun sonrakı inkişafı üçün yeni metodlar hazırlayır. Bu yolla həyata keçirilən vəzifələrin dairəsi genişlənir. Bu o deməkdir ki, insan təfəkkürü yaradıcı xarakter daşıyır. Yaradıcılıq subyekt ilə obyektin elə qarşılıqlı təsiridir ki, burada subyekt fəaldır, xarici aləmi dəyişdirir, obyekt isə subyektin öz fəaliyyətini yönəltdiyi şeydir. Obyektin xüsusiyyəti həmin fəaliyyətin xarakterini müəyyənləşdirir. Bununla yanaşı yaradıcılıq həm də subyektin özünün dəyişməsi, onun mənəvi və fiziki qabiliyyətinin inkişafı deməkdir. İdrakın fəaliyyət vəzifələri ilə əlaqəsi onun axtarmaq və tədqiq etmək xarakterini müəyyənləşdirir. İdrak həm də problem xarakteri daşıyır. Öz fəaliyyətində subyekt varlığın əvvəllər ona məlum olmayan yeni tərəfləri ilə, yeni-yeni problemlər ilə qarşılaşır. Problem elmi nəzəriyyənin yalnız yaranmasının başlanğıcı deyil, o eyni zamanda nəzəriyyənin inkişafı prosesinə daxil edilir. Yeni biliklərin meydana gəlməsi ilə əlaqədar elm daimi hərəkət vəziyyətindədir. Bu mənada elmi - yeni biliyin meydana gəlməsi sahəsi hesab etmək lazımdır. Çünki idrak subyektin aktiv fəaliyyəti olduğu üçün ondan böyük zehni və emosional gərginlik tələb edir. Bütün əmək sahələri kimi elmi idrak fəaliyyəti də yaradıcı, pozitiv əməkdir. Bir cəhəti də xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, elm konkret şəxsiyyətlər, yaradıcı adamlar tərəfindən yaradılır. Yaradıcılıq 287 sahəsi kimi elmdə şəxsiyyətin rolu olduqca böyükdür. Böyük elmi məktəblər böyük alimlərin ətrafında yaranır. Bununla yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, öz-özlüyündə qabiliyyət, istedad, tərbiyə, təhsil insanı yaradıcı etmir. Tarixdə elə hallar məlumdur ki, bəzi böyük yaradıcılar sözün ümumi mənasında o qədər də mədəni, tərbiyəli adamlar olmamışlar. Belə bir paradoksu müşahidə etmək olar: insan geniş biliyə malik ola bilər, kəşflər edər, elmi irəli aparar, ancaq eyni zamanda ümumiyyətlə məhdud, təkəbbürlü, saxta və yaxud sadəlövh ola bilər.
Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|