Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə

2.

 

Elmi idrak və onun metodları 

2.1.

 

Elmi idrakda ideya, problem, hipoteza, 

konsepsiya, nəzəriyyə anlayışları 

İdeya

  (yun.  «idea»  -  görünən  şey,  obraz)  «məna», 

«əhəmiyyət»,  «mahiyyət»  anlayışlannı  ifadə  edən  fəlsəfi 

termindir.  İdeya  real  (istər maddi, istərsə də mənəvi) hadisələri 

başa  düşmək  formasıdır.  İdeyada  fikrin  məzmunu  ilə  faktların 

daha dolğun uyğunluğu baş verir. Reallığın öyrənilməsi və insan 

qarşısında  praktiki  vəzifələrin  qoyuluşu  ideyanın  xüsusiyyətini 

müəyyənləşdirir. 

Bəzi  fəlsəfi  sistemlərdə  ideya  çox  geniş  rriənada  insanm 

bütün mənəvi dünyasını idarə edən ruhun ən fəal fenomeni kimi 

şərh edilir. 

Problem

  (yun.  «problem»  -  maneə,  çətinlik,  vəzifə)  idrakın 

inkişafı prosesində meydana çıxan və həll edilməsi mühüm əməli 

və  ya  nəzəri  maraq  kəsb  edən  məsələ  və  ya  məsələlər 

kompleksinə  deyilir.  Başqa  sözlə,  elmi  problem  obyekt,  onun 

əsaslandırılması  haqqındakı  bilik  ilə  yeni  empirik  məlumatlar 

arasında  baş  verən  və  keçmiş  nöqteyi-nəzər  ilə  izah  edilə 

bilməyən ziddiyyətdir. 

Problemlər  fundamental  (nəzəri)  və  tətbiqi  (texnoloji) 

hissələrə  bölünür.  Belə  bölgü,  əlbəttə  nisbidir.  Çünki  müasir 

elmdə  idraki  və  tətbiqi  aspektlər  getdikcə  daha  çox  bir-birinə 

nüfuz edir. 

288 

---

K.Popperə  görə  «...elm  problemlərdən  başlayır  və  sonra  isə 

onlarla  rəqabətdə  olan  və 

tənqidi

  dəyərləndirilən  nəzəriyyələrə 

doğru  inkişaf  edin>.^‘  Belə  fikir  hermenevtika  təmsilçisi 

X.Hadamerin  kəskin  etirazına  səbəb  oldu.  O,  sübut  etməyə 

çalışırdı  ki,  problemlər  alternativ  fikirlərlə,  dəlillərlə  həll  edilə 

bilməyən  ən  ümumi  məsələlərə  aiddir.  Ona  görə  də  Hadamer 

problemi  «sual  və  cavab  məntiqi  vasitəsilə»  anlamağı  tənqid 

edirdi.^^ 

Bizim  nəzəriyyələr  tarixən  bizim  problemlərdən  əvvəl  gəlir. 

Lakin elm müşahidələrdən deyil, yalnız problemlərdən başlayır. 

Nəzəriyyələr  bizi  çətinliklərə  və  ziddiyyətlərə  gətirib  çıxaranda 

adətən  problemlər  meydana  gəlir.  Ziddiyyətlər  isə  bəzi  aynca 

nəzəriyyədə, yaxud iki müxtəlif nəzəriyyənin və yaxud nəzəriyyə 

ilə  müşahidənin  toqquşduğu  vaxt  yaranır.  Məhz  problem  bizi 

öyrənməyə, biliyimizi inkişaf etdirməyə, eksperiment keçirməyə 

və  müşahidə  etməyə  məcbur  edir.  Elm  bir  problemdən  başqa 

problemə,  dərin  olmayan  problemdən  daha  dərin  problemə 

keçməklə tərəqqi edir.