Elmi redaktor: İsmayıl Əli oğlu Fcyzullabəyli, iqtisad elmləri doktoru, professor

l)Qanunvericilik 
mahiyyəti 
daşıyan 
qaydalar 
və 
məhdudiyyətlər sistemi; o cümlədən: Ayrıca götürülmüş təsərrüfat 
subyektinə  verilən  güzəştlər,  müstəsna  hüquqlar;  -  Birgə 
müəssisələrə  qanunla  tətbiq  edilən  güzəştlər;  -Sanitar  nəzarəti 
tələbləri; -Müəyyən fəaliyyət növləri ilə məşğul olmaq üçün dövlət 
orqanlanndan  lisenziya  alınması  zərurəti;  -  Patent  və  müəlliflik 
hüquqları;  Texnoloji  sirr;  -Bərpa  edilməyən  resurs  üzərində 
mülkiyyət;  -Xammal  və  material  göndərənlərlə  ekskiyuziv 
xarakterli 
uzunmüddətli 
sazişlər; 
İstehlakçının 
on’ənəvi 
malgöndərəndən imtina etməsi və başqa təsərrüfat subyektinə üz 
tuta bilməsi imkanı; - Beynəlxalq ticarətdə tətbiq edilən maneələr; 
Tariflər;  Kvotalar;  İdxal  və  ixracın  birbaşa  məhdudlaşdınlması; 
Beynəlxalq  ticarətə  maneə  yaradan  qanunverici  aktların 
mövcudluğu; 
Keçid  iqtisadiyyatının  spesifik  özəlliklərini  nəzərə  almaqla 
qeyd  edilən  problemin  həlli  istiqamətlərinin  məntiqi  sxemini 
aşağıdakı kimi ifadə edə bilərik (şək. 63.). 
 
Şək*
 6.5. 
Keçid dövrü ərzində firmanın rəqahətqahiliyyətliliyi 
probleminə makro yanaşmanın blok-sxemi. 
300 

---

2)
 
Məsrəflərlə  bağlı  olan  səbəblər:  Bazara  girişin 
xərctutumu  həm  yüksək,  həm  də  uzunmüddətli  səciyyə  daşıya 
bilər; -Müvafiq məhsulun istehsalı xərcləri; Potensial alıcılann bir 
təsərrüfat  subyektindən  digərinə  yönəlməsi  xərcləri;  -  Əlavə 
məsrəflər,  məsələn,  daha  ucuz  xammal  mənbələrinə  çıxışla  bağlı; 
patent və «nou-hau», istehsal təcrübəsi; əsas kapital (infliyasiya ilə 
əlaqədar  olaraq  daha  ucuz  qiymətə  əldə  edilən),  müəssisənin 
yerləşdiyi yerin rahatlığı və s. 
3)
 
İstehsalm miqyasından əldə edilən effekt; 
4)
 
Məhsulun «həyat tsiklindən» alınan effekt; 
5)
 
Bölgü kanallarına çıxış imkanları; 
6)
 
İstehlakçılann müəyyən ticarət markasına bağlılığı; 
7)
 
Kapitala olan tələbat. 
Antirəqabət xarakterli cəhətlərdən biri də bazardan çıxışda 
rast gəlinən maneələrdir. Rəqabət mübarizəsi o halda zəifləyir ki, 
bazarı  tərk  etmədə  çəkilən  qısamüddətli  xərclər  biznesin  davam 
etməsi  üçün  zəruri  olan  əlavə  xərclərlə  müqayisədə  az  olur. 
Ümumiyyətlə,  biznesin  dayandıniması  məsrəflərinə  aşağıdakıları 
aid edirlər: 
Likvid olmayan 
vasitələr, məsələn birməqsədli maşınlar; Bazardan çıxışda çəkilən 
birdəfəlik  xərclər (filialın  ləğv edilməsi);  Strateji  qarşılıqlı  asılılıq 
yaxud  bir  seqmentdə  fəaliyyətin  dayandırılmasının  digər 
seqmentlərə  mənfi  təsiri;  İnzibati  və  sosial  xarakterli 
məhdudiyyətlər.  Ümumiyyətlə,  müəyyən  mənada  yanaşma 
fərqliliyinin ümumiləşdirilməsi kimi göstərmək lazımdır ki, bazara 
yeni  firmaların  gəlişi  təhlükəsi  (inhisarçı  subyekt  mövqeyindən) 
iqtisadi  şəraitin  dəyişməsi  ilə  əlaqədar  olaraq  müvafiq  dəyişmə 
təmayülünə malikdir. 
Effektiv 
rəqabət 
mühitinin 
formalaşdırılması 
və 
mühafizəsində  malgöndərənlərin  təsiri  əsasən  iki  istiqamətlidir. 
Əvvəla,  malgöndərən^satıcı  firma  arasında  şaquli  inteqrasiya 
imkanlarının  reallığı  mövcuddur.  İkincisi,  həmin  xammal  və 
materiallann  xərctutumu  alıcı  üçün  hansı  səviyyədə  zəruri  olması 
faktıdır. Ümumiyyətlə, malgöndərənlərin təsiri o vaxt güclü olur ki, 
istehsal  xərcləri  alıcı  üçün  mühüm  əhəmiyyət  kəsb  etsin; 
malgöndərənlər  arasında  intensiv  rəqabət  getməsin;  Alıcının  bir 
malgöndərəndən  digərinə  yönəlməsi  (differensiyasiyanın  dərinliyi 
ucbatından)  çətin  olsun  və  baha  başa  gəlsin;  Malgöndərənlərin 
müəyyən sahə daxilində qapah- 
301 

---

lığının  mövcudluğu;  Malgöndərənlərin  substitut  istehsalçıları  ilə 
rəqabət 
mübarizəsinə 
qoşulmaması 
və 
alıcı-fırmaların 
malgöndərənlər bazannda inteqrasiyaya meyli olmaması. 
Eyni  zamanda,  resurs  bazan—>hazır  məhsul  bazarı 
qarşılıqlı münasibətlərində alıcı inhisarı-monopsoniya formasında 
inhisarçı təzahürün meydana çıxması da realdır. Məhz qeyd edilən 
yönümlü  inhisarçı  təmayüllər  bir  qayda  olaraq  antiinhisar 
nəzarətindən kənarda qalırlar. Ona görə yox ki, bu sferaya lazımi 
diqqət 
göstərilmir. 
Sadəcə 
olaraq, 
alıcı—»istehlakçının 
inhisarçılığını  sırf  funksional  aspektli  amillər  kompleksi 
şərtləndirir. Başqa sözlə, subyektlərarası qarşılıqlı münasibətlərdə 
istehlakçının (alıcının) təsir güclü o halda intensivləşir ki: 
1 .Alıcı kontingenti məhdud saydadır; 
2.
 
Böyük həcmdə mal (xidmət) alırlar; 
3.
 
Bazarda  nisbətən  çoxlu  sayda  kiçik  və  orta  satıcılar 
fəaliyyət göstərir; 
4.
 
Mal təklifi standartlaşdırılmış məhsullardan ibarətdir və 
alıcının alternativ seçimində heç bir problem yoxdur; 
5.
 
Bir  satıcıdan  digərinə  keçidin  məsrəftutumu  faktiki 
olaraq sıfırdır; 
ö.Alınan mallar alıcının məmulatı üçün mühüm  əhəmiyyət 
daşıyan komplektləşdirici hissələr deyil və s. 
Ümumiyyətlə,  qeyd  edilməlidir  ki,  inhisarçı  fəaliyyətinin 
tənzimi 
yönümündə 
tədavül 
sferasında-ticarətdə 
gedən 
inhisaryaradan proseslər xüsusi diqqət tələb edir. ABŞ-ın antitrest 
qanunvericiliyini  əsas  hüquqi  baza  kimi  qəbul  edən  və  praktiki 
antiinhisar  nəzarətində  oxşar  prinsip  və  qaydalardan  yararlanan 
ölkələrin  böyük  əksəriyyətində  ticarət  sferasında  inhisarçı 
strukturların həm yaradılması, həm də fəaliyyəti qadağan olunur. 
Sözügedən  ümumi  xəttin  əlahiddə  əhəmiyyət  daşıdığını  inkar 
etmək  fikrində  deyilik.  Lakin,  birmənalı  qabalarla  bağlı  ciddi 
iradlann mövcudluğunu da qəbul etmək lazım gəlir: 
l)
 
Qeyd  edilən  tərzli  antiinhisar  siyasətinin  effektiv 
tətbiqi  ifrat  dərəcədə  çətindir.  Qanunvericilik  bazasında,  hətta 
məhkəmə orqanlannm vasitəsi ilə bir sıra inhisarçı strukturu ləğv 
etmək  olar.  Lakin,  ləğv  edilmiş  strukturun  başqa  məzmun  kəsb 
etməklə yeni formada meydana çıxmasına maneə 
302 

---