Elmi redaktor: İsmayıl Əli oğlu Fcyzullabəyli, iqtisad elmləri doktoru, professor

Əvvəllər  də  qeyd  etdiyimiz  kimi,  ölkədə  antiinhisar 
siyasətinin  az  və  ya  çox  dərəcədə  tətbiqi  sferası  əsasən  təbii 
inhisarlarla məhdudlaşır. 
İnzibati-amirlik .sisteminin məqsədləri çərçivəsində direktiv 
yolla təşkil edilən təbii inhisarlann fəaliyyəti ilə makroiqtisadiyyat 
arasında 
qırılmaz bağlılıq 
forma 
laşdırılmışdır.  Buna  görə  də,  real  bazar  münasibətlərindən 
«doğulmayan»  yaranışın  fəaliyyəti  və  davranış  tərzinə  klassik 
görmə bucağı prizmasından yanaşma kökündən yalnışdır. 
Məhz  buna  görə  də,  təbii  inhisarların  sahibkarlıq 
fəaliyyətinin xüsusiyyətlərini ətraflı surətdə nəzərə alınmalı, eləcə 
də  onun  özünəməxsus  makroiqtisadi  funksiyaları  bir  kənara 
qoyulmamalıdır. Bu hal iqtisadi münasibətlərin ikili xarakteri ilə 
əlaqədardır. 
Təbii inhisarların 
dövlət 
tənzimlənməsi  və  müsbət  nəticə  verə  biləcək  real  davranış 
qaydaları  arasında  ziddiyyətli  bütövlük  qorunmalıdır.  Təbii 
inhisarların  iqtisadi  təbiətinin  unikallığını  aşağıdakı  şəkildə 
verilmiş  məntiqi  əlaqələr  sistemindən  görmək  mümkündür  (şək. 
6.4.). 
 
ŞəL 6,4. Təbii inhisarın iqtisadi təbiətinin spesifik 
görüntüsünün məntiqi sxemi. 
Burada: => Çox asılıdır; 
—> Qismən təsir göstərir; 
—Təbii inhisann əsas təsir obyektləri. 
308 

---

Eyni  zamanda,  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  digər  bir  maraqlı 
məqam  isə  ondan  ibarətdir  ki,  antirəqabət  xarakterli  sazişlər  və 
məhdudlaşdırıcı  praktika  o  halda  aradan  qaldırılır  yaxud  ləğv 
edilir  ki,  onlar  üzv-ölkələr  arası  ticarətə  mənfi  təsir  göstərsin. 
Sözsüz  ki,  əgər  belə  bir  hal  hər  hansı  bir  üzv-ölkənin  sərhədləri 
çərçivəsində baş verirsə, onda həmin hadisəyə milli qanunvericilik 
tətbiq edilir. Başqa sözlə, Avropa İttifaqının qanunvericiliyi və ona 
uyğun surətdə həyata keçirilən siyasət inteqrasiya blokunun üzvü 
olan ölkənin qeyd edilən yönümdə «daxili işlərinə» qarışmır. Eyni 
zamanda,  Avropa  İttifaqı  inteqrasiya  blokunun  əlahiddə 
antiinhisar  qanunvericiliyi  yoxdur  və  1990-cı  illərdən  müşahidə 
edilən  antiinhisar  siyasəti  rəqabət  haqqında  mövcud  olan 
qanunvericiliyə istinad edir. 
Təbii 
inhisarların 
dövlət 
tənzimlənməsinin 
ümumiləşdirilmiş  yekunları  göstərir  ki,  bu  sferada  vahid  hesab 
edilə  biləcək  konseptual  yanaşma  yoxdur.  Araşdırmalarımız 
göstərir  ki,  inkişaf  etmiş  ölkələr  həmin  məqsədlə  müxtəlif 
yanaşmalardan istifadə edirlər. 
Ümumiyyətlə, təbii inhisarlann dövlət tənzimlənməsi əsasən 
aşağıdakı  konseptual  istiqamətlərə  söykənməklə  həyata  keçirilir 
yaxud həyata keçirilməyə çalışılır: 
1)
 
Rentabelliyin tənzimlənməsi; 
2)
 
Mənfəətdə iştirak; 
3)
 
İstehlak qiymətlərinin indeksi əsasında; 
4)
 
Bazarda rəqabət-^bazar üçün rəqabət əvəzlənməsi. 
Şək, 6.5.-də bu istiqamətlərin hər birinin üstün və 
nöqsan cəhətləri verilmişdir. 
Sözsüz  ki,  bunlar  içərisində  əhatə  dairəsinin  və  eləcə  də 
qeyri-müəyyənliyin  ifrat  dərəcədə  yüksək  olduğu  konsepsiya 
rentabelliyin tənzimlənməsidir. Belə ki, sadəcə olaraq, kapitaldan 
istifadənin  rentabelliyi  ilə  xərcləri  toplamaqla  qiymətin  (tarifin) 
müəyyənləşdirilməsi  real  bazar  münasibətlərinin  daxili  təbiəti  ilə 
ziddiyyət təşkil edir və ən əsası, müəssisəni xərclərə qənaət yaxud 
onun azaldılmasına şövqləndirmir. Digər tərəfdən, «ədalətli» gəlir 
anlayışı  ən  yaxşı  halda  etnopsixoloji  çalar  daşıya  bilər  və  onun 
müasir biznesin məntiqi ilə heç bir bağlılığı yoxdur. 
309 

---

OJ 
o 
Təbii  inhisarlann  dövlət  tənzimlənməsi  üzrə 
dünya təcrübəsinin konseptual istiqamətləri 
I 
Rentabelliyin tənzimlənməsi
 
 
Istehlak qiymətləri indeksinə 
uyğun tənzimləmə
 
 
Mənfəətdə iştirak
 
 
Bazarda ıəqabət->bazar 
üçün rəqabət əvəzlənməsi
 
- i i -
 
.. _ 
—1
 
I 
_
 
İ-- 
i
 
Əsas 
üstünlükləri 
Zərərsiz 
fəaliyyət 
imkam; 
-Qiymət 
iqtisadi 
məsrəflərin 
qiymətləndiri
lməsinə 
əsaslanır; 
-«Ədalətli» 
gəlir. 
Çatışmazlıqlar 
-Gələcək  xərclər 
haqqında 
tam 
olmayan 
informasiya; 
-Proseduranın 
böyük xərc 
tutumu; 
-Böyük 
vaxt 
itkisi; 
Xərclərin 
azaldılması  üzrə 
sd- 
muUann 
olmaması; 
-İstehsal  bazası- 
nın 
esaslandınlma- 
yan 
aıtımı 
stimulunun 
modana çıxması; 
-Qismən 
sub- 
yektivizm. 
Əsas 
üstünlükləri 
Prosedura  ucuz 
və  asan  başa 
gəlir; 
-Effektivliyin 
yüksəldilməsi 
stiınulu; 
-Kapital 
qoyuluşu 
stimulu; 
-Tariflər və 
məsrəflər 
arasında əlaqə 
xeyli zəifləyir; 
-Müəssisənin 
təsərrüfat müs 
təqilliyi 
yüksəlir. 
Çatışmazlıqlar 
-Mən^t 
yalnız 
yüksək  lentabdlDdd 
mümkündür, 
-Tarifin 
müəyyən 
edilməsində  qeyri- 
stabillik; 
-Kapital 
qoyuluşunun 
optimal 
qrafiki 
pozulur; 
-Kapital 
qoyuluşunun 
efifcktiv%inin 
yüksəldilməsinə 
yönələn 
stimullar 
aydm 
deyil. 
-Xidmətin 
keyfiyyəti  ilə  bağlı 
stimul olmur; 
-X-in kəmiyyətinin 
müəyyaıləşdiıilmə- 
sində böyük sul^ek- 
tivizm var. 
Əsas 
üstünlükləri 
-Xərclərin 
azaldılması
na 
məhkumluq 
Çatış 
mazlıqlar 
-Həyata 
keçirilmə 
çətinliyi 
Əsas 
üstünlükl
əri 
-Real 
rəqabət 
stimullar
ı 
yaramr 
Çatışmaz 
lıqlar 
Müsabiqən
in 
keçirilməsi
nin təşkili 
çətinliyi və 
mürəkkəbl
iyi 
Şək. 6.5. Təbii inhisarlann tənzimlənmə konsepsiyalan. 

---