Elmi redaktor: İsmayıl Əli oğlu Fcyzullabəyli, iqtisad elmləri doktoru, professor

nöqteyi-nəzərdən varislik prinsipinin mütləqləşdirilməsinə heç bir 
ehtiyac yoxdur. 
Beləliklə,  Azərbaycan  Respublikasının  ən’ənəvi  ticarət 
partnyorlan  ilə  qarşılıqlı  əlaqələrinin  faktorlu  təhlilində  çıxış 
nöqtəsi  kimi  1992-ci  il-müstəqilliyin  ilkin  dövrünün  götürülməsi 
obyektiv səciyyə daşıyır. 
Apardığımız  tədqiqatlar  göstərir  ki,  1992-ci  ildən 
başlayaraq ilkin^^rlər^jətbjq„.edilən 
l)
 
Bazar  iqtisadiyyatlı  ölkələrdən  fərqli  olaraq 
respublikada  idxalın  məhdudlaşdırılması  və  ona  nəzarətin  təşkili 
deyil,  ixracatın  idarəedilməsi  meyli  üstünlük  təşkil  edirdi; 
Fikrimizcə,  yuxarıda  sözügedən  meyl  aşağıdakı  amillərin  təsiri 
altında  meydana  çıxmışdır:  a)Həmin  dövrdə  işlədilən  rublun  və 
artıq  tətbiq  edilmiş  manatın  məzənnəsi  sü’ni  surətdə  aşağı 
salınmışdır  ki,  bu  da  ixracın  ucuzlaşdmlmasma  və  idxalın 
bahalaşmasına  gətirib  çıxartmışdır;  b)İxraca  dövlət  nəzarətinin 
təşkili  öz  ciddiliyi  ilə  təkcə  yuxanda  göstərilən  amillə  səciyyələnə 
bilməz. Dövlət orqanlan bu yolla qiymətlərin paritetinə nail olmağı 
nəzərdə tuturdular. 
Əsasən xammal resurslanndan ixrac vergiləri tutulurdu və 
əldə edilən vəsait bir qayda olaraq ərzaq mallannın idxalat yolu ilə 
satınalınmasına  sərf  edilirdi.  Bu  siyasətin  həyata  keçirilməsində 
əsas  məqsəd  daxili  istehsalçılan  kəskin  qiymət  dəyişikliklərindən 
qorumaq  və  istehlakçı  lann  minimum  səviyyədə  olsa  da  sosial 
mühafizəsini həyata keçirməkdən ibarət olmuşdur. Lakin, aydındır 
ki,  problemin  tətbiq  edilən  şərtlərlə  qoyuluşu  qiymətlərin 
liberallaşmasına mənfi təsir göstərməklə əks-effekt verir. 
>2)  1995rci  -ilƏ''qədər  Vahid  Valyuta,  Fondu  fəaliyyət 
göstərirdi.  Müəssisələr  xarici  iqtısaım  fəaliyyətdən  əldə  etdikləri 
valyuta gəlirlərini bir qayda olaraq aşağı məzənnə ilə həmin Fonda 
təhvil verirdilər. Bu vəsait dövlət tərəfindən köhnə sistemdə olduğu 
kimi,  zəruri  hesab  edilən  məhsullann  alışına  yönəldilirdi. 
Baxmayaraq ki, idxalata nəzarət həyata 
82 

---

keçirilmirdi,  bununla  belə,  manatın  devalvasiyası  milli  sənayeni 
xarici rəqabətdən qismən də olsa, mühafizə edirdi. 
3)
 
Dövlət xarici ticarət əməliyyatlannda birbaşa yaxud 
dolayısı ilə nəzarət etdiyi xarici ticarət qurumlan vasitəsi ilə hakim 
mövqelərini qoruyub saxlamaqda idi. 
4)
 
İqtisadi  konyunkturun  pisləşməsi  «kapitalın  qaçışına» 
gətirib  çıxarmışdır.  Xarici  ticarət  isə  kapitalın  xarici  ölkələrə 
köçürülməsində vasitə kimi çıxış edirdi və s. 
Təhlil  materialları  göstərir  ki,  №ənin  xarici  ticarət 
əlaqələrinin liberallaşdı^^ıjıaau-^temli isli^atrarin 'tərkib 'hTssəsi 
kimr^şlangıanı 1995-ci ildən götürür. Əslində ölkənin xarici ticarət 
əməliyyatlannd^ bu günə qədər davam etməkdə ol^ və özünün ifrat 
«son» mövqelərinə çatmış liberallaşdırma siyasəti və buna paralel 
surətdə  dövlətin  sözügedən  sferadan  elə  həmin  ardıcilTiqla 
uzaqlaşması  neoliberalizmə  söykənməklə  bir  sıra  təzadlann 
meydana  çıxmasında  müəyyən  rol  oynamışdır.  Ümumiyyətlə,  bu 
prosesin  müsbət  və  mənfi  nəticələrinin  müqayisəsi  daha  çox 
ikincinin  üstünlüyünü  sübuta  yetirir.  Düzdür,  xarici  ticarətin 
liberallaşdınlması  real  bazar  münasibətlərinin  təşəkkülü 
baxımından gərəkli bir addımdır. Bunsuz normal fəaliyyət göstərə 
biləcək  bazar  mexanizminin  formalaşdıniması  həm  də  ona  görə 
müşkül işdir ki, kiçik potensiala malik keçid iqtisadiyyatlı ölkədə 
bütövlükdə ümummilli mənafelərin ödənilməsində xarici amillərin 
dominant  rolu  inkar  edilməzdir.  Fikrimizcə,  həm  nəzəri,  həm  də 
empirik  səviyyədə  artıq  çoxdan  sübuta  yetirilmiş  bir  həqiqətin 
yenidən  «aşkarlanmasına»  heç  bir  lüzum  yoxdur.  Buna  görə  də, 
xarici  ticarətin  liberallaşdınimasınm  gətirdiyi  müsbət  effekt  və 
onun  təfsilatı  ilə  şərhinin  verilməsinə  ehtiyac  duymuruq. 
Ümumnəzəri yanaşma baxımdan A.Xolopovun'** belə bir fikri ilə 
həmrəylik bildirmək mümkündür ki, həqiqətən də liberallaşdırma: 
-Korlanmamış qiymət strukturunu «idxal» etməyə imkan 
verir; 
А.Холопов. Переходные экономики: реформа внешнеторговой 
ПОЛИТИКИ//МЭ 
и МО 
№1; 1998 г. М: 
«Наука» 
стр.6-7.
 
83 

---

-idxalın  liberallaşdmlması  antiinhisar  siyasətinin  həyata 
keçirilməsinə şərait yaradır; 
-Xarici  rəqabət  məsrəflərin  azaldılmasına,  texnologiyanın 
təkmilləşdirilməsinə, 
keyfiyyətin 
yüksəldilməsinə, 
nəticədə 
bütövlükdə  milli  iqtisadiyyatın  effektivliyinin  artımına  təsir 
göstərir; 
-İxracın  liberallaşdınimaşı  milli  istehsalçılann  yeni  satış 
bazarlanna çıxışına şərait yaradır ki, bu da öz növbəsində istehsalın 
miqyasının artımı hesabına qənaət effektindən istifadə olunmasına 
imkan verir və s. 
1992-
 
ci  ildən  etibarən  keçmiş  müttəfiq  respublikalar 
xarici  ticarətin  sür’ətli  liberallaşdınimaşı  siyasətini  tətbiq  etməyə 
başlamışlar.  Və,  islahatlann  ilk  illərində  bütün  keçmiş  sovet 
respublikalarının xarici ticarət dövriyyəsi kəskin şəkildə azalmağa 
doğru  istiqamət  götürmüşdür.  Belə  ki,  1991-1994-cü  illər  ərzində 
Rusiyada  xarici  ticarət  dövriyyəsi  1,9  dəfə,  Estoniyada  2  dəfə, 
Özbəkistanda 2,9 dəfə, Azərbaycanda 5,4 dəfə azalmışdır'‘^. 
Araşdırmalanmız  göstərir  ki,  qərb  tədqiqatçılannm  əldə 
etdikləri  nəticələrin  qeyd  edilən  şəkildə  birmənalı  təsbiti 
mümkünsüzdür.  Xarici  ticarət  dövriyyəsinin  ümumiyyətlə, 
azaldığını empirik fakt kimi qəbul etmək olar. Lakin, bunun məhz 
göstərilən  həcmdə  olmasını  isə  sübuta  yetirmək  son  dərəcə 
mürəkkəb  bir  məsələdir.  Belə  ki,  manatın  kəskin  devalvasiyası, 
qeyri-leqal idxal-ixrac əməliyyatlannm mövcudluğu və s. amillərin 
təsiri  nəticəsində  real  vəziyyətin  kəmiyyət  ölçülərini  yalnız 
hipotetik səviyyədə qəbul etmək mümkündür. 
Region  daxili  və  region  xarici  ticarət  əlaqələrinin  ardıcıl 
olaraq  liberallaşdınimaşı  nəticəsində  əksər  MDB  ölkələri  üzrə 
ümumi səciyyə daşıyan meyllərin meydana çıxmasına səbəb oldu. 
C.Michalopoulos, D.Tarr. Trade Performance and Policy in new Independent 
States. The World Bank, Washington, 1996, pp.6-7. 
84 

---