Elmi redaktor: Rəyçilər: Qurbanzadə A. A. coğrafiya elmləri doktoru, professor
Yüklə 3,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
dövlətinə yaxın mövqedə yerləşməsi burada müəyyən iqtisadi-ekoloji problemlərin qarşısının alınmasına maneçilik törədir. Araşdırmalar müəyyən edir ki, Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunun iqtisadi inkişafına onun əlverişli iqtisadi-coğrafi mövqeyi, müxtəlif təbii şəraitə malik olması, zəngin faydalı qazıntıları kifayət qədər əmək ehtiyatlarının olması təsir etmişdir. Rayonun ərazisindən keçən beynəlxalq dəmir yolu, avtomobil və boru-kəmər nəqliyyatı onun iqtisadi inkişafına nə qədər əlverişli şərait yaratsa da, bir o qədər də iqtisadi - ekoloji gərginlik yaratmışdır. Bu nəqliyyat sistemlərinin tikintisi zamanı ətraf mühitə, xüsusilə ərazinin torpaq örtüyünə dəyən mənfi təsirdir. Qeyd edildiyi kimi Ermənistanla rayonun qonşuluğu, onun su ehtiyatlarını çirkləndirərək digər təbii kompleksləri korlayaraq ekoloji tarazlığı pozur. İqtisadi rayonun ərazisinin təsərrüfat cəhətdən mənimsənilməsi ilə əlaqədar təbii mühitin qorunub saxlanılması, rayonun sosial-iqtisadi inkişafı proqramının ən mühüm aspektlərindən biridir. Bununla əlaqədar rayonun təbii sistemində təbii tarazlığın qorunub saxlanılması üçün rayonda həm təsərrüfatın, həm də məskunlaşmanın ərazi təşkilinə əsaslandırılmış iqtisadi - ekoloji yanaşma tələb olunur. Burada dağlararası dərələr yaşayış məskənləri üçün daha çox əlverişlidir. Lakin əlavə olaraq qeyd etmək istərdik ki, dərələrin dibində zərərli maddələrin tullantılarına malik müəssisələrin tikintisindən qaçmaq lazımdır. Belə ki, bu hava hövzəsinin yüksək səviyyədə çirklənməsinə gətirib çıxara bilər. Tədqiq edilən rayonun təbii şəraitinin müxtəlifliyi ilk növbədə relyefin mürəkkəb quruluşu ilə müəyyən olunur. Yüksək dağlıq zona Şahdağ və Murovdağ rayon daxilində geniş ərazini tutur. Burada qayalıqlar geniş yayılmışdır. Ərazinin bu hissəsində yararlı torpaqlar azdır, lakin su ehtiyatları ilə zəngindir. Orta dağlıq zona Gəncə və Zəyəm çayları arasında xeyli ərazini tutur və zəif parçalanmışdır. Lakin insanın təsərrüfat fəaliyyəti və çox vaxt torpaq sahələrindən düzgün istifadə edilməməsi nəticəsində dağlann çaylara tərəf yamaclarında müasir geomorfoloji proseslər daha intensiv gedir və təsərrüfata böyük ziyan dəyir. 274 Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunun dağlıq hissəsi zəngin faydalı qazıntı, rekreasiya və meşə sərvətlərinə malikdir. Sənaye əhəmiyyətli faydalı qazıntılarından Daşkəsəndə dəmir filizi, kobalt, Zəy- likdə alunit. Daşkəsən və Gədəbəydə qızıl və polimetal filizləri, Ceyrançöldə neft ehtiyatlan, Naftalanda müalicəvi neft, Daş Salah- lıda gilabı (bentonit) gili. Tovuz rayonu ərazisində olan seolitlər, tikinti materiallarından sement xammalı, mərmər, əhəng daşı, çay daşı, perlit, qum, çınqıl və müxtəlif daşlar mövcuddur. Burada yerləşən Daşkəsən ölkənin çox mühüm dağ-mədən sənaye mərkəzlərindən biridir. Dağlıq ərazidə yerləşən Daşkəsən rayonundakı dəmir filizi mədənlərinin açıq, qapalı və kompleks üsullarla istismarı vaxtı səthi meşə, çəmən və kolluqlarla örtülü olan geniş sahədə torpaqlar qazılıb başqa yerə tökülür ki, bu da bitki və torpaqları korlayır, çayları, yeraltı sulan çirkləndirir. Əhaliyə, istehsala və təbii mühitə faydalı qazıntıların hasilatı zamanı dəyən zərər (bunu dəyərlə ölçmək mümkün deyil) heç də səmərəsiz istifadə edilən faydalı qazıntı mədənlərindən alman gəlirdən az deyil. Pozulmuş ekoloji tarazlıq bir çox problemlər yaradır. Bununla əlaqədar mədənlərin istismarı zamanı, xammalın emalı prosesində torpağın, suyun, meşə və bitki örtüyünün korlanmasına, su mənbələrinin çirkləndirilməsinə səbəb olan maneələri aradan qaldırmaq lazımdır. İstismar prosesində korlanmış torpaqların rekultivasiya edilməsi ilə yenidən istifadəyə verilməsi, meşə və bitki örtüyünün yenidən bərpası qarşıda ən mühüm iqtisadi-ekoloji problem kimi müsbət həll edilməlidir. İqtisadi rayonun sosial-iqtisadi inkişafı ilə bağlı rayonun bütün təbii sərvətlərindən, xüsusilə faydalı qazıntılardan itkisiz kompleks istifadə edilməsi nəticəsində qeyri-neft sektorunun davamlı inkişafına, yeni iş yerlərinin və sənaye müəssisələrinin yaradılması ilə əhalinin məşğulluq səviyyəsinin yüksəldilməsinə nail olmaq olar. Rayonda faydalı qazıntılardan kompleks istifadə edilməsi elm və texnikanın müasir inkişafı şəraitində istehsalın səmərəsini artırır, mədənlərin istismar dövrünü uzadır, tullantıların miqdarım azaldır. Həm də əlverişli təbii şəraitə malik olan Gəncə-Qazax iqtisadi 275 rayonunun münbit torpaqlannı, meşə və bitki örtüyünü, su mənbələrini çirkləndirən müvafiq müəssisələri ciddi cərimələrlə cəzalandırmaq lazım.dır. Bundan başqa rayonun faydalı qazıntılarından istifadə edilən zaman sənayenin inkişafı, sənaye və yaşayış binalarının tikintisi zamanı münbit torpaq sahələrinin, meşələrin və bitkilərin, qurğular, yollar və digər obyektlərin altında qalaraq dövriyyədən çıxır. Halbuki belə tikintiləri ərazidə dövriyyədə olmayan sahələrdə yerləşdirmək olar, yaxud da dövriyyədən çıxan torpaqların dəyəri ödənilməlidir. Belə edildikdə təbii sərvətlərə dəyən zərərin qarşısını almaq asanlaşar. Belə tədbirlər iqtisadi - ekoloji cəhətdən daha səmərəlidir. Tədqiq edilən iqtisadi rayonda sənaye əhəmiyyətli faydalı qazıntılardan seolit, gilabı, polimetal, tikinti materiallarından və digərlərindən səmərəli istifadə edilməsi əsasında müvafiq sənaye istehsal komplekslərinin yaradılmasının çox böyük sosial-iqtisadi əhəmiyyəti vardır. Onlar müasir dövrün istehsal tələbatından, eləcə də təbii sərvətlərdən səmərəli istifadə edilməsi zəruriliyindən irəli gələn vacib problemdir. Tədqiq edilən Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunda cəmləşən faydalı qazıntıların əsasında mövcud olan və yaradılacaq emaledici sənaye müəssisələrinin fəaliyyəti rayonun təsərrüfat kompleksində o vaxt səmərəli ola bilər ki, onlarda ilkin xammal və təkrar xammal ehtiyatlan yüksək komplekslilik şəraitində emal edilsin. Bu ehtiyatlardan son məhsul istehsalına qədər lazım olan enerjiyə, əməyə, materiala, su sərfinə və s. mənbələrə qənaət olunması, ətraf mühitin mühafizəsi məsələləri yüksək səviyyədə həllini tapmalıdır. İstehsalın belə təşkili Gəncə kimi yüksək əhali məskunlaşmasına malik olan və mineral xammal ehtiyatları əsasında intensiv inkişaf etdirilən müxtəlif müəssisələrin yerləşdiyi Daşkəsən, Gədəbəy və s. rayonlar üçün mühüm məsələdir. İqtisadi rayonun belə sənaye mərkəzlərində mineral xammal ehtiyatlanndan istifadə prosesində çoxdan yığılmış tullantı biyabanlıqları əmələ gətirmişdir. İndi bu tullantılardan istifadə edilməsi problemi, müasir dövrdə rayonun 276 Yüklə 3,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|