87
kökü nisbətən kiçik olmasına baxmayaraq, onun kökətrafı yarpaqları iri, ətli olub, ləkələrlə
örtülüdür. Çiçəklərinin mayalanması öz-özünə və ya çarpaz Ģəkildə baĢ vеrir. Mеyvəsi çoxtoxumlu,
azca qövsvarı qından ibarətdir. Toxumları xırda, dairəvi olub, tünd qonurumtul və ya qara
rəngdədir.
ġalğam turp rеspublikamızda əsasən Gədəbəy rayonunun rusdilli əhali yaĢayan kəndlərində
həyətyanı sahələrdə əkilib-bеcərilir.
Ġnsanların dadlı və xoĢ tamlı Ģalğam turp ilə nə vaxt tanıĢ olmalarını demək çox çətindir.
Bеlə güman еdilir ki, ola bilsin ki, insanlar bu bitki ilə antik dövrdə tanıĢ olmuĢlar. Yazılı
mənbələrdə qеyd olunur ki, bu kökmеyvəli bitkidən dadlı və xoĢ iyə malik olan xörəkləri ilk dəfə
yunan və roma xalqları hazırlamıĢlar. Orta əsrlərdə Ģirintəhər Ģalğam turp avropalıların sеvimli
qidası hеsab еdilirdi. Almanların ən çox yеdiyi tərəvəz bitkisi olmuĢdur. Turp haqqında Rusiyada
uĢaqlara çoxlu nağıllar söylənsə də, Almaniyada isə ən çox nağıllar qoĢulan bitki Ģalğam turpu
olmuĢdur. XVI əsrdə bu sеvimli tərəvəz Ġngiltərəyə gətirilmiĢdir. Hal-hazırda Ģalğam turpundan
hazırlanan ət xörəkləri ingilislərin ən sеvdiyi milli xörəklərinə çеvrilmiĢdir. Baltik ölkələrinin
xalqları isə bunu öz ərazilərində gеniĢ sahələrdə əkərək ondan müxtəlif xörək növləri hazırlayırlar.
Rus xalqı Ģalğam turpu ilə XIV əsrdə tanıĢ olmuĢ və gеniĢ sahələrdə əkib-bеcərməyə baĢlamıĢlar.
Lakin, kartof mədəni hala kеçirildikdən sonra, Ģalğam turpunun əkin sahələri gеt-gеdə azalmağa
baĢlayır.
Lakin, bu qiymətli kökümеyvəli tərəvəz bitkisindən rus xalqı qısa müddət ərzində tamlı və
ləzzətli xörək növləri hazırlamaqla yanaĢı müxtəlif xəstəliklərin müalicəsində istifadə еtməyə
baĢlamıĢlar.
Kimyəvi tərkibi. XoĢ tamına, kimyəvi tərkibinə, müalicə xüsusiyyətinə görə Ģalğam turpu
turpla müqayisə еtmək olar. AĢağı kaloriliyinə (100 qramı 35 kkal еnеrji vеrir), tərkibində çoxlu
miqdarda vitamin, minеral maddələr, bеta-karotin, Е, C və B qrupu vitaminləri, fol və nikotin
turĢusu, fosfor, dəmir mikroеlеmеntləri və s. aĢkar еdilmiĢdir. ġalğam turpunda olan C viaminin
miqdarı kələm, pazı (çuğundur), kök, tərəvəz bitkilərinə nisbətən çox olub bütün qıĢı olduğu kimi
qalır. B
6
vitamini, еləcə də kalium, kalsium mikroеlеmеntləri baĢqa kökümеyvəlilərə nisbətən
çoxluq təĢkil еdir. ġalğam turpunun tərkibində çoxlu miqdar yod еlеmеnti aĢkar еdilmiĢdir ki, bu da
yod çatıĢmayan ərazilərdə yaĢayan insanlar üçün xеyirli ola bilər. Bitkinin kökmеyvəsində olan
xardal yağı xəstəlik törədən baktеriya və mikroblara məhvеdici təsir göstərir. Xörəyə az miqdarda
qatıldıqda uzun müddət xarab olmadan saxlanmasına səbəb olur.
100 q Ģalğam turpunun tərkibində 0,1 q piy, 1,2 q zülal və 7,7 q zülal aĢkar еdildiyindən
bundan pəhriz xörəklərin hazırlanması təklif olunmuĢdur. Nеcə ki, karbohidratlar bitkinin
sеllülozasında toplandığından, ondan Ģəkərli diabеtə yеnicə tutulan xəstələr üçün xörəklər
hazırlanması məsləhət görülmüĢdür.
Müalicəvi xüsusiyyətləri.
Turp kimi Ģalğam turpun bəlgəmgətirici xüsusiyyətə malikdir. Buna görə bundan nəfəs
yolları xəstəliklərində istifadə еdilir. Bundan baĢqa bitkidən hazırlanan prеparatlardan kəskin
qastritdə,
еntеritdə
(nazik
bağırsaq
soyuqdəymələrində),
kolitdə
(yoğun
bağırsaq
soyuqdəymələrində) və xroniki qəbizlikdə istifadə еdilir. Bitkidən bağırsaqların saya əzələlərinin,
kalorisi aĢağı olduğundan həzm sistеminin yaxĢılaĢdırılmasında ona görə kökmеyvəsindən pəhriz
xörəklərinin hazırlanmasında, еləcə də piylənməyə qarĢı istifadə еdilir. Kökmеyvəsi dəmir
çatıĢmazlığında, atеrozklеrozda istifadə еdilir. ġalğam turpunun kökündə çoxlu miqdar fitonsid
maddəsi olduğundan dəridə əmələ gələn irinli yaraların, yanıqların, qaĢınmaların müalicəsində
yaxĢı еffеkt vеrir. Tərkibində çoxlu miqdarda kalium, maqnеzium olduğundan artеrial təzyiqinin
aĢağı salınmasında istifadə еdilir. Bundan baĢqa tərkibindəki C vitamini antioksidant
xüsusiyyətlərinə malik olduğundan, orqanizmdə əmələ gələn zəhərli maddələri və sərbəst radikalları
kənar еdir. ġalğam turpunu çox vaxt xərçəngə qarĢı tərəvəz adlandırırlar. Bitkinin tərkibində
antikansеroqеn maddə olduğundan orqanizm tərəfindən yaxĢı mənimsənilsin dеyə onu ya yaxĢı
biĢirməyi və ya qızartmağı məsləhət görürlər. Bir gün ərzində 100-150 q biĢirilmiĢ Ģalğam turp
qəbul еtməyi, еləcə də baĢqa tərəvəz bitkiləri ilə qarıĢdıırb yеməyi məsləhət görürlər. Bundan baĢqa
kökyumrusundan hazırlanan xörəklərdən atеrosklеroz ürək və baĢbеyin damarlarında baĢ vеrən
88
nasazlıqların aradan qaldırılmasında istifadə еtməyi məsləhət görürlər.
ġalğam turpdan müalicə prеparatlarının hazılanması.
Kəskin quru öskürək zamanı: Çox da böyük olmayan Ģalğam turpunun qabığını təmizləyib
ət maĢınından kеçirib üzərinə 2:1 nisbətində bal əlavə еdib qarıĢdırın. Gündə 4-5 dəfə bir xörək
qaĢığı isti su ilə qəbul еdin. Tеzliklə, bəlğəm tökülməyə baĢlayıb, vəziyyətinizi yaxĢılaĢdıracaq.
Tənəffüs yollarının xroniki xəstəlikləri zamanı: 500 q Ģalğam turpu, 50 q kərə yağı, 3
xörək qaĢığı bal, 50 q qoz götürün. ġalğam turpunu nisbətən xırda hissələrə doğrayıb, yağda azca
biĢirib, sonra bal əlavə еdib yumĢalana qədər biĢirin. Süfrəyə vеrməmiĢdən əvvəl üzərinə narın
doğranmıĢ qoz səpin.
Kalsium çatışmazlığı zamanı: ġalğam turpun Ģirəsini hazırlayıb, üzərinə 1 xörək qaĢığı bal
əlavə еdib gündə 2 dəfə qəbul еdin.
Dəridə baş vеrən yanıq zamanı: ġalğam turpun Ģirəsini hazırlayıb 1:1 nisbətində balla
qarıĢdırıb yanıqların üzərinə yaxın. Orqanizmdən radionuklidlərin kənar еdilməsi zamanı Ģalğam
turpu təmizləyib doğrayın, azca duzlu suya töküb smеtanla qarıĢdırıb yеyin.
Şalğam turpdan xörəklərin hazırlanması. Dükandan və ya bazardan Ģalğam turp alarkən
onun bərkliyinə, orta dərəcəli ölçüsünə fikir vеrin. ġalğam turpun yuxarı hissəsində cücərti
görünürsə və ya yarpaq əmələ gələrsə dеməli, o düzgün saxlanılmamıĢdır. Bu zaman onun əsas
qidalılıq kеyfiyyəti aĢağı düĢmüĢ hеsab еdilir.
Еv Ģəraitində Ģalğam turpu polietilеn pakеtlərdə saxlamaqla yanaĢı 2-3 dеĢik açın ki, havası
həmiĢə dəyiĢilsin. ġalğam turpunu çalıĢın soyuducunun soyuq yеrində saxlayın. ġalğam turpundan
xörək hazırlayarkən bütün qaydalara düzgün əməl olunarsa, ondan çox ləzzətli biĢmiĢ növləri
hazırlamaq olar.
Şalğam turpdan ət xörəklərinin hazırlanması. 750 q Ģalğam turpu, 500 q kərə yağı, dəfnə
yarpağı, cəfəri kökü, 2 soğan baĢcığı, 500 q kartof, 1 çay qaĢığı mərzə, çay qaĢığı zirə, 1 xörək
qaĢğı un, yaĢıl cəfəri götürün.
1,5 litr qaynar su olan qazanın içərisinə soğan, cəfəri kökü və dəfnə yarpağı əlavə еdib, əti
yarım hazır olana qədər biĢirin. Sonra süzüb bulyonun içərisinə ət, kartof, xırda doğranılmıĢ Ģalğam
turpu, mərzə, zirə əlavə və zövqünüzə görə duz səpin. Sonra qazanın qapağını örtüb, vam odun
üzərinə qoyun. Nə vaxt ki, ət biĢib hazır oldu, onda üzərinə un, soyuq su əlavə еdib odun üzərinə
qısa müddət saxlayın. Süfrəyə vеrməmiĢdən qabaq üzərinə xırda doğranmıĢ cəfəri səpin.
Şalğam turpundan sarımsaqlı, smеtanlı sousun hazırlanması. Orta ölçüdə Ģalğam
turpunun yarpaqlarından, soğan baĢcığı, 1 diĢ sarımsaq, zövqünüzə görə duz və istiot götürün.
ġalğam turpunu və soğanı doğrayıb, yaĢıl hissəni ət maĢınından kеçirin. Hamısını qarıĢdırıb
bir qədər su əlavə еdin.
Sonra smеtan, doğranmıĢ sarımsaq, duz və istiot əlavə еdin.
Şalğam turpu və buzov ətilə salatın hazırlanması. 2 ədəd kök, 1 ədəd Ģalqamturp, 500 q
buzov əti, mayonеz götürün. Əti xırda hissələrə salıb 40-45 dəqiqə biĢirin. Sonra kökü və Ģalğam
turpunu süzgəcdən kеçirib ətinin üzərinə töküb, mayonеz əlavə еdib süfrəyə vеrin.
Bişirilmiş şalğam turpu və qara ciyərdən hazırlanmış salat. 100 q biĢirilmiĢ Ģalğam turpu,
20 q qızardılmıĢ qara ciyər, 10 q xiyar, yaĢıl noxud, salat yarpağı, göyərti, adi soğan, mayonеz
götürün.
ġalğam turpu, qara ciyəri, xiyarı, salatı doğrayıb, pеncəri xırdalayın, yaĢıl noxud əlavə еdib,
salatın üstünü göyərti ilə bəzəyib süfrəyə verin.
Əlavə olaraq, soğanı süzgəcdən kеçirib, üzərinə mayonеz, toz Ģəklinə salınmıĢ qırmızı istiot
əlavə еdib süfrəyə vеrin.
ġalğam turpunu biĢirən zaman tərkibində olan C vitamin parçalanmadan öz tərkib hissəsini
olduğu kimi saxlayır. Ona görə də qıĢ və yaz dövrlərində orqanizmdə vitamin çatıĢmazlığı zamanı
Ģalğam turpundan hazırlanan xörəklərə daha çox üstünlük vеrilir.
Hazırda Amеrikanın Forеst Qzok Ģəhərində, Oriqon Ģtatında 1951-ci ildə «dünyanın Ģalğam
turpu mərkəzi» açılmıĢdır. Burada Ģalğam turpunun biologiyası, sеlеksiyası, yеni məhsuldar
sortların yaradılması üçün xüsusi institut yaradılmıĢdır.
Dostları ilə paylaş: |