Elmi redaktorlar: Əziz Məmmədov
Yüklə 6,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «genotip»
- «Alimlər əqli qabiliyyətin irsən keçməsini göstərməyə çalışdılar və ziddiyyətli nəticələrə gəlib
insanın ontogenez yolla qərarlaşması başa çatdıqdan sonra o, nəticəsi öz təcəssümünü maddi mədəniyyətdə və irsiyyətin sosial proqramında tapan ictimai-iqtisadi fəaliyyəti vasitəsilə sosial şəxsiyyət kimi fonnalaşmağa başlamışdır. İctimai münasibətlərin inkişafı, insan və onun səlis nitqinin yaranması adamların davranışının mövcud ictimai münasibətlərə cavab verən əxlaqi prinsiplərinin formalaşmasına gətirib çıxarmışdır. Heyvan davranışı ilə insan davranışı arasında yeni keyfiyyətli varislik dururdu. Heyvanların davranışının əsasən genlərlə, insanlarmkmm isə təfəkkürlə, hisslərlə ifadə, təbiət və cəmiyyət qanunlarının dərk olunma səviyyəsi ilə, özünü dərkin və özünü qiymət- ləndiraıəsinin dərəcəsi ilə şərtlənir. İnsanların məqsədyönlü fəaliyyəti nəticəsində əhəmiyyətli dərəcədə modifıkasiyaya uğrayan bioloji amilin sosial amilin təsiri ilə bir növ «insanlaşaraq» heyvanların bioloji amili ilə müqayisədə çox-çox yüksəkliyə qalxmışdır. Doğrudan da, insan orqanizminin struktur və funksiyalarının ali heyvanlarmkı ilə müqayisədə bir sıra ümumi cəhətlər olsa da, onlarda insanların əmək fəaliyyəti ilə şərtlənən bəzi yeniliklər də vardır. Heyvan qarşısında insanın üstünlüyü bundadır ki, onun bütün həyat fəaliyyəti, davranışı və hərəkətləri özünün şüur və iradəsinin nəzarəti altındadır. İnsan yalnız özünün deyil, həm də başqalarının həyat tələbatlarını ödəmək üçün istehsal edir. İnsanın istehsal etdiyi sərvətlər ictimai əhəmiyyətə malikdir. Onun hissiyyat və tələbatı isə istehsal prosesində getdikcə daha çox inkişaf edir. Buna görə də bioloji aspekt insanın onu həm heyvan əcdadına yaxınlaşdıran, həm də onu heyvanlar aləmindən fərqləndirən tamamilə yeni cəhətidir. İnsanı unikal varlığa çevirən cəhət odur ki, onda genetik proqrama malik olmaqla yanaşı, öz zəngin empirik və intellektual təcrübəsini şüurlu surətdə gələcək nəsillərə ötünnək qabiliyyəti də vardır. İnsan ontogenezində bi- oloji-sosial amillərin nisbətini araşdırarkən onun fərdi inkişafından em- brional və postembrional dövrləri fərqləndirmək lazımdır. Biriısd dövr - uşağın ana bətnində əsasının qoyulduğu andan onun doğulduğu ana qədərki dövrü, başqa sözlə, embrionun ana bətnində inkişafını əhatə edir. A.P.Dubinin bu dövrü belə səciyyələndirir: «Embrional dövrdə orqanizmin inkişafı möhkəmlənmiş genetik proqram əsasında ətraf flziki və sosial mühitin nisbətən zəif təsiri altında baş verir». Embrionun inkişafının ilk dövründən etibarən valideynlərdən əxz olunaraq xromosomların DNT-də möhkəmləndirilmiş genetik proqram fəaliyyətə başlayır. İnkişafın erkən çağlarında insan embrionunun inkişafı digər onurğalılann inkişafına çox oxşayır. Bu baxımdan insan və meymun embrionlarmm uzun müddət saxlanan oxşarlığı onların fılogenez qohumluğuna dəlalət edir. Hər bir insan genetik baxımdan nadir
varlıqdır. Digər canlı varlıqlar kimi insanın da bir çox cəhətdən genotiplər tərəfindən determinə olunan əlamətlərinin nəsillərdən nəsillərə ötürülməsi irsiyyət qanunları əsasında baş verir. Bir çox alimlər insanın əqidə apardığı hesablama qabiliyyətinin, onun bu və ya digər elmə olan meylinin də irsən keçdiyini söyləyirlər. Bu gün elmdə mövcud olan nöqteyi-nəzərə görə, valideynlərdən uşaqlara qabiliyyətlərin özləri deyil, onların şəraitdən asılı olaraq az və ya çox təzahür edən nişanələri, əlamətləri keçir. Digər məməlilərdə olduğu kimi, insanlarda da genetik material onların xromosomlarında yerləşən nuklein turşularıdır. İnsan ontogenezində irsiyyət və mühitin rolunun başa düşülməsində «genotip» və «fenotlp» anlayışlarının da mühüm əhəmiyyəti vardır. Genotip - orqanizmin irsiyyət əsası olub, onun xromosomlarında lokallaşan genlərin məcmusudur. Fenotip isə - orqanizmin fərdi inkişafı prosesində formalaşan bütün xassə və əlamətlərin məcmusudur. Orqanizmin mühitlə qarşılıqlı təsirilə şərtlənən fenotip genotipdən fərqli olaraq, orqanizmin bütün həyatı boyu həmişə dəyişilir. Eyni genotiplər mövcud olduqları şəraitdən asılı olaraq müxtəlif fenotiplər yaradırlar. Bütün təsir amillərini nəzərə alaraq insan fenotipinin aşağıdakı elementlərini qeyd etmək olar: genlərdə kodlaşan bioloji rüşeymiər; sosial və təbii mühit; fərdin fəaliyyəti; əql (şüur, təfəkkür). İnsanın irsiyyəti bütün həyatı boyu onun yaşadığı mühitlə qarşılıqlı təsirdə olur. Bu təsir orqanizmin inkişafından qırmızı xətlə keçərək onun
güclü olur. Orqanizmin intensiv inkişafı və şəxsiyyətin formalaşması məhz bu dövrə təsadüf edir. İrsiyyət orqanizmin necə ola biləcəyini göstərsə də, insanın inkişafı hər iki amilin - irsiyyət və mühitin təsiri ilə baş verir. Bu gün hamıhqla qəbul edilmişdir ki, insanın mühitə adaptasiyası eyni vaxtda irsiyyətin hər iki proqramının - bioloji və sosial proqramının təsiri altında həyata keçirilir. Fərdin əlamətləri onun mühitlə qarşılıqlı təsirindən yaranır. Buna görə də insan eyni zamanda həm təbiətin bir hissəsi, həm də ictimai inkişafın məhsuludur. Alimlərin böyük əksəriyyəti hazırda bu mövqe ilə razıdır. Fikir ayrılığı isə ancaq insanın əqli fəaliyyətində irsiyyət və mühitin rolunun nisbəti məsələsi ətrafında yaranır. A.P.Dubinin amerikan alimlərinin tədqiqatlarına istinad edərək yazır: «Alimlər əqli qabiliyyətin irsən keçməsini göstərməyə çalışdılar və ziddiyyətli nəticələrə gəlib çıxdılar. İki fikir mövcuddur: birincisi, əqli qabiliyyət genetik olaraq keçir və ikincisi, əqli qabiliyyətin inkişafı sosial mühitin təsirilə şərtlənir». Tədqiqatlar göstərir ki, valideynlərdən biri və ya hər ikisi kəmağıl olduqda doğulan uşaqların da kəmağıllılıq faizi artır. Eyni bir ailəyə mənsub olan kəmağıl uşaqların öyrənilməsi isə göstərir ki.
Yüklə 6,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|