Elmi redaktoru: Coğrafiya elmləri doktoru, prof. N. A. Babaxanov

Ağazeynal A.Qui’hanzaıh 
insan fordinin əmələ gəlməsi 
materiya hərəkətinin bioloji 
formasının təkamülü ilə bağ- 
lıdır. 
skeletinin yaşı 2 mln ilə yaxın olmasını təyin etmiş və buna Honıo habilis 
(ağıllı insan) adı verilmişdir (beynin çəkisi 650 kub sm.). 
Luis Liki öz oğlu Riçardla birlikdə (1972-ci ildə) Rudolf gölü (Keniya) 
yaxınlığında yaşı 2,6 mln il olan insan skeletinin qalıqlarını tapmışlar. Bu 
homonidlərdə beynin həcmi 800 kub sm olması müəyyənləşdirilmişdir. 
Avstralopiteklər, xüsusən habilislər hərəkətləri, birgə yaşayış və ünsiy- 
yət formaları artıq evolyusiya təkamül mərhələsinə qədəm qoymuşlar. 
Ramapitlərdən avstralopiteklərə, o cüm- 
lədən axırıncı habilislərə keçid formalar uzun 
bir tarixi- coğrafi mərhələlər keçmiş və ətraf 
mühitin (üzvi aləmin) varlığına çevrilmişlər. 
Əjdadlarımız ətraf mühiti dərk etməklə birgə 
yaşayış tərzinə uyğunlaşmış, müəyyən ərazilər seçərək populyasiya, məs- 
kunlaşma, ümumi genefondlarmı yaratmışlar. Avstralopiteklər, xüsusilə 
habilislər qidalanma rejimində ətdən istifadə edilməsi yeni bir mərhələ- 
nin yaranmasına səbəb olmuşdur. Əmək alətlərinin yaradılması "ovçu- 
luqda" istifadə edilməsi, bioloji həyat tərzinin xarakterinin dəyişilməsi 
(populyasiyası) habilislərin ilkin vərdişləri olmuşdur. 
Avstralopitek və habilislərin skelet qalıq materiallarının öyrənilməsi 
nəticəsində cəmiyyətin formalaşması təkamülü haqqında düşüncələri 
dəqiqləşdirmişdir. XIX əsr və XX əsrin birinci yarısında insanın yaran- 
ma arealları Mərkəzi və Cənub -Şərqi Asiyada olması haqqında mülahi- 
zələr mövcud olmuşdur. Bununla yanaşı Avroasiyanm şimalı, Amerika, 
Avstraliya coğrafi məkanları ilk insanın əmələgəlməsinin areallarına da- 
ir müxtəlif tərzdə fərziyələr də irəli sürülmüşdür. Antropologiya elmində 
yer kürəsində insanın insanabənzər meymundan əmələgəlməsinə dair 
mülahizələr uzun müddət qalmışdır. Hətta belə bir yanaşma, yəni "sa- 
rı irq"-in əjdadlan oranqutan meymunlar, "qara irq"- qorilla və "ağ 
irq" isə şimpanzelər olmuşdur.24 
Morfoloji, fizioloji və psixoloji müqayisələr göstərir ki, insan vahid 
növdən (homo sapines), vahid kökdən, məkan - zaman təkamülündən 
əmələ gəlmişdir. 
Antropoloji tədqiqatlar^^ göstərir ki, ha- 
bilis mərhələsindən sonra insan evolyusiya- 
sı arxantroplar - qədim insan erası ilə əvəz 
Antropogenez  elmində  "mono- 
genizm" 
("monos" 
vahid 
deməkdir) 
nəzəriyyəsi 
elm 
mərkəzlərində 
qəbul 
olunmuşudur. 
24.
 
Оеповы антропологии. M., 2000. c.l24. 
25.
 
Наука u человечество. M.,1998. c.53. 
26 

---

InsanŞünaslıq 
olunmuşdur. Arxantroplar 800-300 min il bundan əvvəl Afroavraziya coğrafi 
məkanında yaşamışlar. Onların skelet qalıqlarının materialları Şərqi, Cənubi, 
Şimal-Qərbi Afrika və Cənub-Şərqi Asiya, həmçinin Avropa (AFR, Fransa, 
İspaniya, Macarıstan və s.) ölkələrində aşkar olunmuşdur. Hominidlər böyük 
iqlim dəyişmələr erasında yaşamışlar. Bu elə bir eradır ki, tropiklərdə yağışlı 
dövrlər  azalmış,  şimal  coğrafi  enliklərdə  buzlaqlar  genişlənmiş  və  nisbətən 
quru iqlim sahəsi soyuq iqlimlə əvəz olunması nəticəsində iqlim dəyişmələr 
baş vermişdir. 
 
Ən erkən arxantroplar indiki Tanzaniya, CAR (Afrika), Yava (İndoneziya) 
adalarında 600 min il (bəlkədə çox) bundan əvvəl yaşamaları 
26.
 
Роль Клабаль. Пространство в географии человека. М.,1995. с. 142. 
■ ■  
27
  =  
  . . . .     =  

---

Ağazeynal A.Oın'banzadə 
haqqında mülahizələr mövcuddur. Arxantropların qalıq sümükləri həm- 
çinin Amerika coğrafi məkanında da tapılmışdır (bütün iqlim zonaların- 
da). Bu ərazilərdə arxantroplar təxminən 500 min il bundan əvvəl yaşa- 
maları haqqında arxeoloji mənbələrində göstərilir. 
Antropoloqlar sübut etmişlər ki, 40-30 min il bundan əvvəl müasir in- 
san tipi (Homi sapines - "düşünən insan") formalaşmışdır. Bu hominid- 
lər - neoantroplar - yeni insanlar adlanır. Bunlar ovçuluqla, sadə forma- 
da müxtəlif təsərrüfatlarla məşğul olması haqqında arxeoloji qazıntılar 
nəticəsində məlum olmuşdur. Neontroplar daş dövrünün axırlarında 
(b.e.ə. 40-14 min illiklərdə) düşünmə, alətlərdən istifadə edilməsinə nail 
ola bilmişlər. 
Müasir görünüşlü insanların əjdadları paleontroplarm olmasına dair 
elmi mənbələr 
mövcuddur.
Lakin tam bir həqiqəti dərk etmək müm- 
kün deyildir ki, paleontroplarm hansı qrupları müasir insan (sapienta- 
siya) areallarını əmələ gətirmişlər. Bir sıra konsepsiyalara görə müasir 
insan arealları Cənub- Qərbi Asiya, Şimal-Şərqi Afrika, Cənubi Avro- 
pa, həmçinin Qafqaz regionlarında əmələ gəlmişdir.-^ 
Homo sapinesin qalıqları Meksika, Texas ərazilərində (b.e.ə. 12-10 
minilliyə aid) tapılması göstərir ki, Amerika materiki dünyanın ən qə- 
dim yeni insan məskənləri areallarından biridir. 
Ümumiyyətlə, müasir insanın genezinə aid elm mərkəzlərində iki ide- 
ya tərəfdarı üstünlük təşkil edir. Birinci ideya - monosentrist (latınca 
"mono"- "bir", "mərkəz" deməkdir) baxışlardır. Monosentristlər göstə- 
rirlər ki, müasir insan bir yerdən (bir mərkəzdən), əsasən Afrikadan dün- 
yanın digər areallarına yayılmışlar. Bu ideyanın əsas məqsədi ondan 
ibarətdir ki, müasir insan ilkin olaraq Afrikada yaranmış və sonrakı 
mərhələlərdə isə yer kürəsinə yayılmışdır. 
İkinci ideya isə polisentrist (latınca "poli" - "çox" "mərkəzlər" demək- 
dir) baxışlar hesab edilir. Elmi ədəbiyyatlarda polisentrist ideyanı çox 
vaxt multregional evolyusiya da adlandırılır. 
Arxeoloji qaynaqlara görə Azərbaycan 
dünyanın ən qədim insan mədəniyyətinin 
ocaqlarından sayılır. Qədim insanların ant- 
ropoloji görkəmi, istehkam tikmə məharəti 
(Həsənli, Qəbələ və b.) haqqında geniş tarixi- etnoqrafik abidələrin təh- 
lili göstərir ki, Azərbaycan yer kürəsinin qədim insan məskənləri olan 
Azərbaycan  coğrafi  məkanı  ilk 
insan 
məskənlərindən 
biri 
olmwjdur. 
21 .Происхождепия человека и древпее расселение человечества. М.,1997. с.178. 
28.
 
Пробле.мы парародипы человека совре.шпиого типа. М.,1951. с. 178. 
 
  --------------------------  
28
  ---------------------------------  - -
 

---