Elmi redaktoru: Coğrafiya elmləri doktoru, prof. N. A. Babaxanov

İnsanŞünaslıq 
Şəxsiyyət mürəkkəb fenomendir: 
ictimai 
fəallıq 
motivlərin 
ŞƏXSİ 
dayanıqlı 
məna 
sistemi 
münasibətlər 
insan - fəvd kimi doğulur, 
cəmiyyətdə müəyyən sosial 
keyfiyyətlər kəsh edir və şəx 
siyyətə çevrilir. 
Münasibətlər - şəxsiyyətin əsasını təşkil 
edir. İnsanın ətraf mühitə, əməyə və s. müna- 
sibətləri onun şəxsiyyətini xarakterizə edir. 
Şəxsiyyətin özünə verdiyi qiymətlərdə, iddia 
səviyyəsində və s. onun özü haqqında təsəv- 
vürləri əks olunur. 
Şəxsiyyətə çevrilmək müəyyən həyat mövqeyi hər şeydən əvvəl, əxla- 
qi mövqe tutmaq, öz mövqeyini cəmiyyətin üzvü kimi aydın dərk etmək 
deməkdir.20 
Müəyyən olunmuşdur ki, şəxsiyyətin təsirilə fərdin bütün xüsusiyyət- 
ləri inteqrasiyaya uyğrayır, riyazi ifadə ilə desək,fərdlərin hamısı şəxsiy- 
yət adlanan ümumi məxrəcə gətirilir. Elmi mənbələrində məntiqi olaraq 
burada inteqral (latınca inteqer- bütöv deməkdir) fəaliyyət anlayışından 
istifadə olunur. 
Şəxsiyyətin formalaşması və inkişafı müəyyən dərəcədə təbii komp- 
lekslərinin (ətraf mühitin) təsirinin dairəsi ilə də dağlıdır. Yer kürəsinin 
müxtəlif təbii zonalarında yaşayan insanlar həmin mühitə uyğunlaşma- 
sı şəraitində onun həyat tərzində müəyyən cəhətlər əmələ gəlir. 
Təbii mühit şəxsiyyətin formalaşması üçün həlledici əhəmiyyət kəsb 
etməsədə, lakin şəxsiyyətin formalaşması prosesinin daha ətraflı nəzərə 
alınmasına kömək göstərir. Məntiqi olaraq insan orqanizminin xüsusiy- 
yətləri, təbii mühitlə əlaqəsi daha mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 
Şəxsiyyətin formalaşmasında müxtəlif sosial amillərin rolu çox 
böyükdür. Sosial amillər daxilində insanın 
yaşadığı və fəaliyyət göstərdiyi tarixi - iqtisa- 
di şərait ön cərgədə durur. İlk növbədə öz ək- 
sini şəxsiyyətin maddi, siyasi və sosial həyat 
şəraitində tapır. 
insan - sosial və bioloji varlıq 
olaraq təbiət və cəmiyyətin bir 
hissəsidir. 
20.
 
Kıatepon  K. JJuaznocmuKa  u  ınMenenue  opcanujanuonnoiı  Ky.ihmyphi CÜB;  llıımep, 
2001
.
 
23 

---

Ağazeynal A.Qıırhanzadə 
Şəxsiyyət 
A 
5.İntellekt 
4. ictimai 
3.mənəvi 
2.maddi 
1.təbii 
Fərd 
 
Övlad anadan olduğu gündən vali- 
deynlərin statusundan: iqtisadi, siyasi 
və hüquqi mövqeyindən asılı olaraq 
müəyyən ictimai mühitdə formalaşır. 
Ailənin maddi və mədəni həyat səviy- 
yəsində əmələ gələn dəyişikliklər şəxsiy- 
yətin formalaşması mühitinə təsir 
göstərir. Bu problemlər istər klassik, is- 
tərsə də müasir şəxsiyyətin təlimi prose- 
sində öz aktuallığı ilə seçilir. 
Elmi mənbələrdə şəxsiyyətin inkişa- 
fında iki nəzəriyyənin: endogen və ekzogen nəzəriyyələrinin olmasına da- 
ir geniş təhlillər mövcuddur.21 
Endogen (yunanca endon- daxili, genus- mənşə deməkdir) nəzəriyyələr 
şəxsiyyətin inkişafını bioloji amillərlə əlaqələndirirlər. Bu nəzəriyyənin əsas 
ideya məzmunu irsiyyətin roluna xüsusi diqqət yetirliməsindən ibarətdir. 
Ekzogen  (yunanca  exo-xarici  deməkdir)  nəzəriyyələrində  isə  insan  bir 
növ  ağ  lövhəyə  bənzədilir.  Şəxsiyyətin  formalaşmasını  ilkin  olaraq  sosial 
amillərinə  üstünlük  verilir.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  hər  iki  nəzəriyyələr 
birtərəflidir.  Endogen  nəzəriyyələr  şəxsiyyətin  inkişaf  prosesini 
biolojiləşdirir,  sosial  amillərin  rolunu  inkar  edir.  Ekzogen  nəzəriyyələr  isə 
əksinə bioloji amillərin rolunu bir növ inkar edir. 
24 

---

İnsanŞünaslıq 
 
IKINCI BOLMƏ
 
İNSANŞÜNASLIQ ELMİ: EVOLYUSİYASI, 
FUNKSİONAL STRUKTURU 
İNSAN FƏRDİNİN GENEZİSİ VƏ EVOLYUSİYA SİSTEMİ 
Aııtropoloqlar  müasir  insanın 
əcdadım 
(homo) 
avstralopi- 
tcklər hesab edirlər. 
M
 
üasir elmi mərkəzlərin apardıqları 
tədqiqatlara əsasən ilk insanların 
genezisi canlı aləmin evolyusiyasının təka- 
mülünün nəticəsində formalaşmışdır. Bu for- 
malaşma təkamülünü antropogenez elmi mərkəzlər tədqiq edir. 
Bioloji sistematikasma görə hominid (homo latınca- insan deməkdir) 
ailəsi 27-12 mln il bundan əvvəl geniş tropik meşələr coğrafi məkanında 
yaşamışlar. Arxeoloqlar Şimali Hindistan ərazisində 14-8 mln il bundan 
əvvəl ramapiteklərin qalıqlarını aşkar etmişlər (qədim "Ramayna" dasta- 
nının mifik qəhrəmanı prins Ramanın şərəfinə qoyulmuşdur). Ramapi- 
tek - ilk insanlar III dövrə aid edilir. 111 dövrə aid insan qalıqları həm- 
çinin Keniya (Afrika) ərazisində də tapılmışdır. Bu dövrdə (III dövrdə) 
iqlim quru kontinental olmuş, rütubətli tropik meşələrin sahəsi tədricən 
azalmağa başlamışdır. Ümumiyyətlə, ramapiteklərin qalıqları Asiya və 
Afrikanın isti qurşaqlarında tapılmışdır. 
Antropoloqlar belə bir nəticəyə gəlmişlər ki, ramapiteklərin əjdadları 
avstralopiteklər olmuşlar. Bunların qalıq sümükləri Afrika ölkələrində 
(Tanzaniya, Keniya, Efiopiya, Çad, CAR) tapılmasına dair mənbələr 
mövcuddur. 
 --------------- ^ --------------  
.  
,  
. 
, , 
. 
,.. 
.. 
, 
Beynin həcmi 500-600 kııh 
Avstralopıteklərm III dovrun axırı, IV 
dövrdə (5,5-1,5 mln il bundan əvvəl) forma- --------------------------------------  
laşmasma dair elmi mənbələrdə sübut olmuşdur. Dünyanın məşhur 
antropoloqları müasir insanın əjdadı (homo) avstralopitekləri hesab 
edirlər.22 
İngilis arxeoloq və antropoloq Luis Liki (1960-cı ildə) Oldovay ma- 
ğarasında (Tanzaniya) ilk insan skeletinin fraqmentlərini (avstalopi- 
teklərə uyğun) müəyyənləşdirmişdir.23 Radioizotop metodu ilə ilk insan 
22.
 
ripoucxoəıcdenıiM человека. M., 2002. 
23.
 
Луис С.Б. Лики. На 1750000 .lem в прошлое человека. В кп: "Наука и челове- 
чество" М., 1962. 
■   =  
25
 
-  
—  

---