Elmi redaktoru: Coğrafiya elmləri doktoru, prof. N. A. Babaxanov

InsanŞünashq 
cəhətləri isə: cəmiyyət qanunları insanların fəaliyyəti ilə bağlıdır; cəmiyyət 
qanunları əsasən tarixi keçici, təbiət qanunları isə daimi qanunlardır. 
 
naslığm konseptual idrak formalarını özündə birləşdirir. 
 
INSANŞUNASLIQ ELMİNİN TƏKAMÜLÜ, 
MƏZMUNU, MAHİYYƏTİ 
Ə
 
srlərdən bəri insan - cəmiyyətin başlıca milli sərvəti və təkamül 
inkişafının hərəkətverici qüvvəsi hesab edilir. İnsanşünaslıq elmi- 
nin məzmunu dedikdə nə nəzərdə tutulur? 
Elm kimi ilk növbədə qlobal insan münasi- 
bətlərinin bütün problemlərini əhatə edir. 
Dünyanın elm mərkəzlərində nəzəriyyə- 
çilər insanşünaslıq elminin struktur əlaqələrini təhlil edib öyrənməklə be 
Müasir  dövrdə  insanı  200-dən 
artıq elm sahəsi öyrənir. 
11 

---

Ağazeynal A.Qurbanzadə 
lə bir qənaətə gəlmişlər ki, bəşəriyyətin ümumi inkişafı insan təkamülü 
nün qanunauyğunluğu ilə bağlıdır^. 
İnsanşünaslıq elminin əsas məzmununa 
“məkan-zaman və insan” modeli daxildir. 
Predmetini isə dialektikanm tərkib hissəsi 
Insan^jünaslıq  elmi  -sistem- 
ləşdirilmi^j  insan  intellektinin 
vəhdətidir. 
Insan^iinaslıc/ elmi-konseptiıal 
insan coğrafiyasının problem- 
lərini özündə birləşdirir. 
təşkil edir: "cəmiyyət-təfəkkür-idrak". Buna görə də insanşünaslıq elmi 
nin predmetində dialektik qanunlar sistemli 
vəhdət təşkil edir. Məntiqi olaraq fəlsəfi ka- 
teqoriyalar insanşünashğm predmetində və 
məzmununda konseptual elmi ideyaların 
yaranmasına səbəb olur. 
Konseptual yanaşmalar göstərir ki, insanşünashğm məzmununda 
maddi aləmin hadisə və proseslərinin çox mühüm cəhət və tərəfləri tə- 
cəssüm etdirilir.4 
Konseptual yanaşmalarının mahiyyəti, struktur komponentləri və s. 
haqqında insanşünaslıq elmi mənbələrində kifayət qədər mülahizə- 
lər, ideyaların olmasına baxmayaraq, bu sahədə müəyyən ziddiyyətlər, 
mübahisəli olan məqamlar mövcuddur. Bu 
baxımdan insanşünashq-təbiətə, cəmiyyətə və 
insana münasibəti, elmlər arasında yeri və 
mövqeyi haqqında ümumiləşdirilmiş ideya- 
lar, baxış və qanunauyğunluqlar sistemidir.Bu elmin obyektini bütöv- 
lükdə təbiət, cəmiyyət, varlıq təşkil edir.^ 
Predmetini isə ətraf aləm ilə insan aləminin vəhdətli münasibəti və hə- 
min münasibətlərdən yaranan ideyalar təşkil edir. 
İnsanşünaslıq dünyagörüşün məzmu- 
Elınin obyekti dedikdə, om 
tədqiq etdiyi real ş^erçəklik 
nəzərdə tutulur. 
Elmin predmeti dedikdə, hansı 
nəzəri və ya praktiki aspektdə 
yanaşması nəzərdə tutulur. 
nunda məntiqi olaraq iki əsas çərçivə 
formalaşır; (1) sivilizasiya məzmunu; (2) in- 
sanın elmi dünyagörüş ideyaları. 
İnsan fəaliyyətinin, o cümlədən mədəniyyətin mənimsənilməsinə gö- 
rə sivilizasiya ayrılır: Şərq və Qərb sivilizasiyası. 
Bu cəhətlərə diqqət yetirsək Şərq və Qərb sivilizasiya münasibəti ara- 
sında müəyyən keyfiyyətə görə fərqlər müşahidə olunur. 
3.
 
Леивии Б.М. "Модели мира" и образ человека. М.,1981. е.179 
4.
 
КоулДмс.  С.хемы  иптелзектуалыюго  влияния  в  научных  исследованиях.  М.1998. 
с.295 
5.
 
Небел Б. Наука об окрумсаюшей ереде.Как устроен .мир.То.м
 /. 
М., 1993. е. 336. 
12 

---

 
İnsanŞünaslıq 
Sivilizasiya 
 
Şərq sivilizasiyası qədimiliyi, hikmətliyi ilə fərqlənir. Tarixən insan tə- 
fəkkür tərzi şərq sivilizasiyasının əsası sayılır. 
Sivilizasiya insan cəmiyyətinin inkişaf səviyyəsini göstərir. Mədəniy- 
yət isə insan cəmiyyətinin tarixi boyu əldə etdiyi maddi və mənəvi nai- 
liyyətlərinin mənimsənilməsinin, qorunmasının və nəsillərə çatdırılması 
üsullarını ifadə edir. 
İnsan cəmiyyətinin məzmununa əsasən si- 
vilizasiya tipləri üç qrupa ayrılır; lokal, re- 
gional və qlobal. 
İnsanşünaslıq elminin məzmununda mə- 
dəniyyətin çox tərəfli funksiyaları mövcuddur.^ 
Sivilizasiya  (latınca  "sivilis"- 
vətəndaşlıq,  mülki  mənasını 
verir. 
Mədəniyyət 
Maddi 
 
Mənəvi 
(insanlar 
 
(insanların mənəvi 
tərəfindən 
 
fəaliyyətinin nailiyyətləri; 
yaradılmış 
 
elm, fəlsəfə, təhsil, incəsənət, 
maddi varlıq) 
 
əxlaq və s.) 
Mədəniyyət- latınca "cııltııra " 
torpaq becərmək deməkdir. 
İnsanşünaslıq elmi sivilizasiya və mədə- 
niyyət dünyagörüşünün dəyişikliklərini əks 
etdirməklə yanaşı, eyni zamanda dəyişiklik- 
lərin 
proqnozlaşdırılması 
üçün 
zəngin 
məlumatların sintezini yaradır. 
İnsanşünaslıq təliminin məzmunun tərkib hissələrindən sayılan iqtisadi 
təfəkkür prinsiplərinin insanın tələblərinə uyğunlaşmasıdır. 
6.
 
Hapodbi ıı Ky.ibiııypbi. M., 2000. c. 124. 
13 

---

Ağazeynal A.Qurbanzad3 
insan 
yüksək 
iqtisadi 
savad 
intellektual 
idarəetmə 
vərdişi 
təşəbbüskar 
işgüzar 
əxlaq və 
mənəviyyat 
İnsanşünaslıq elminin idealogiyasmm mahiyyəti "insan- iqtisadi tə- 
fəkkür" dialektikasmm dərk edilməsidir. Bu yanaşmanın əsas mahiyyəti 
ondan ibarətdir ki, bəşəriyyətin inkişaf ritmi "insan-iqtisadi təfəkkür" 
dialektikası ilə dayanıqlı inkişafa xidmət etməsidir. 
Məntiqi olaraq insanşünaslıq elmində yeni bir "iqtisadi insan" fəaliy- 
yət modeli yaranmışdır.^ Qlobal mahiyyət kəsb edən bu model insanşü- 
nashq elminin predmetində, metodologiyasında mühüm yer almışdır. 
Burada iqtisadi təfəkkür baxımından metodoloji cəhət ondan ibarətdir 
ki, "iqtisadi insan" fəaliyyəti nəticəsində dialektik yanaşma ritmi antisi- 
pasiya müxtəlif səviyyələrdə iqtisadi cəhətdən özünü göstərir: o, iqtisa- 
di proseslərin dəqiqliyini təmin edir, obyektlərin dinamik dayanıqlığının 
inkişaf etdirilməsinə imkan verir. 
İqtisadi fəaliyyətin hər bir mərhələsində 
müəyyən bir dialektik yanaşma ritmi (xj,X
2
, 
'3’- ,. X
 
,) alınır. Bu qanunauyğunluq ümumi 
Antisipasiya
  - 
latınca-anticipo- 
iralkədən görmək deməkdir. 
İqtisadi insan fəaliyyətini özündə əks etdirir. 
İnsanın  iqtisadi  fəaliyyət  prosesində  məqsədinin  həyata  keçirilməsi 
intellektual təfəkkür səviyyəsindən bilavasitə asılıdır. İnsan yeni şəraitdə də 
həmişə özünün intellektual səviyyəsindən (vərdişlərindən) istifadə edir. 
Elmşünashq  elmlər  kompleksində  insanşünaslıq  elmi  mühüm  yer  tutur. 
Məntiqi  olaraq  elmlər  üç  böyük  qrupa  bölünür:  fəlsəfi  elmlər;  humanitar 
elmlər və təbiət elmlər. Texniki elmlər uzun müddət təbiət elmləri sırasına aid 
etmişlər, son zamanlar onları ayrıca elm sahəsi kimi fərqləndirirlər. 
Elmi biliklərin ümumi sistemində insanşunasıhğm ən başlıca funksiyası 
ondan ibarətdir ki, bir çox elmi istiqamətlərini sintez edərək özündə 
birləşdirir.  _______________  
7.
 
Jlacmep P.Браун. Экоэкно.мнка M.,1998. c. 154. 
- 
14
 
■ ^ 

---