Elmi redaktoru: Coğrafiya elmləri doktoru, prof. N. A. Babaxanov
Yüklə 3,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qloballaşma-inteqrasiya olunmuş mühitdə heynəl.xalq ticarətin və digər mübadilə proseslərinin miqrasiyası-nın hədsiz dərəcədə
- — - --------- 153 Ağazeynal A.Quvbanzadə
- - 156 ========================= İıısanŞünashq
- ƏhtuiHl ZİYƏDDİNOĞLU Naiımı VƏLİOĞLU Ceyhun QURBANZADƏ Anara ƏLİYEVA
- Kitab ofset üsulu ilo çap olunmuşdur. Ünvan: Bakı şəhəri, Nəcəf Nərimanov küç. 8
İnsanŞünashq Cədvəlin müqayisəli təhlilindən aydın olur ki, ölkədə ərzaq təhlükəsizliyinin balansı müsbət saldoda dəyişməyə başlamışdır. Əhalinin kartofa (605 min ton) və bostan məhsullarına (290,9 min ton) və meyvə (407,5 min ton) olan illik tələbatının artırılması ilə ödənilir. Ərzaq balansında mühüm yer tutan tütünə, şəkərə, ətə, o cümlədən quş ətinə, südə və yumurtaya tələbatın müəyyən hissəsi idxal hesabına ödənilir. Bu onu göstərir ki, tələbat həcminin idxal hesabına təşkili heç də daxili tələbatın normal ödənilməsi üçün normal yolu deyildir. . Bazar qiymətinə görə (2003 il), bir il dövründə 1 nəfərə düşən ərzaq istehlakmm dəyəri 990,4 min manat (220,8 $) təşkil etmişdir. Araşdırmalar göstərir ki, ölkədə kənd təsərüfatı bitkilərinin məhsuldarlığı xarici ölkələrdə (Rusiya, Almaniya və s. Avropa ölkələri) müqayisədə çox aşağıdır. Bütün bunlar onun nəticəsidir ki; (1) daxili ərzaq bazarı lazımınca qorunmaması; (2) istehsalçıların beynəlxalq bazar informasiyalarının olmaması. Beləliklə, milli aqrar-ərzaq təhlükəsizliyini təmin etmək digər metodlarla yanaşı iqtisadi-coğrafi metodların fəaliyyət çərçivəsində istifadə olunmalıdır. Ölkənin təbii- coğrafi kompleksinin potensialından istifadə etməklə aqrar strukturların optimal variantlarının yaradılması,' elm tutumlu məhsul istehsal konsepsiyasına nail olmaqdan ibarətdir. 151 Ağazeynal A.Qurbanzach ƏRZAQ BAZAR TƏHLKƏSİZLİYİN QLOBAL ASPEKTLƏRİ M üasir dövrün ərzaq-bazar sistemi beynəlxalq təsərrüfat əlaqələrinin qloballaşması funksiyaları ilə optimallaşır. Beləliklə, qloballaşma ilk növbədə aqrar milli iqtisadiyyatın for- malaşmasını xarakterizə edən sistem çərçivəsinə çevrilir. Odur ki, qloballaşma prosesinə bir çox tədqiqatçılar’^^ birmənalı forma- da baxışları müxtəlifdir. Beynəlxalq praktikada qloballaşma pro- sesinə daha çox milli dövlətlərin siyasi və iqtisadi suverenlərinin məhdudlaşdırılması kimi tədqiq edirlər. Fikrimizcə, qloballaşma prosesinin mənfi təzahürlərinə əsasən təbii-iqtisadi konyukturdan asılı olan ərzaq struktur məruz qalır. Bu baxımdan bazar iqtisadiyyatının keçid mərhələsini keçirən ölkələrdə iqtisadiyyatın ərzaq sektoru dünya bazarında baş verən dəyişikliklərə qloballaşma sisteminin elementlərə adekvat reaksi- ya göstərə bilmir. Elmi konseptual araşdırmalar göstərir ki, qloballaşma yalnız iqtisadi, fəlsəfi və s. kateqoriya deyil, həm də coğrafi məkan çər- çivəsində qlobal ərzaq bazar strukturlar formalaşır və idarə olunur. Başqa sözlə desək, mə- kan informasiya fəaliyyətində baş verən ərzaq dəyişikliklərin vəhdəti kimi uzlaşdırılır və hər bir milli iqtisadiyyatın regional (ərazi) çərçivəsində öz inkişafının konturlarını sistemləşdirməli- dir. Qlobal ərzaq təhlükəsizlik problemlər əhəmiyyətinə, mahiyyətinə görə aqrar sistemin ərazi təşkili məzmuna malik olub, insan üçün həlli, vacib və zəruri olan iqtisadi və sosial prosesləri əhatə edir. 169. H. A.Xəlilov. Milli ərzaq təhlükəsizliyi: hazar transformasiyaları və iqtisadi qloballaşma amilləri. Bakı, 2001. = - - ■ 152 . Qloballaşma-inteqrasiya olunmuş mühitdə heynəl.xalq ticarətin və digər mübadilə proseslərinin miqrasiyası-nın hədsiz dərəcədə genişlənməsi kimi xarakterizə edilməsidir. M.D.Iutrilikeyter,ABŞ iqtisadçı almi InsanŞiinaslıq Cəmiyyət yeni eraya (XXI əsrə) qədəm qoyulduğu bir vaxtda coğrafi-ekoloji mühitə, insanların mənafeyinə və bütövlükdə ərazi-istehsal strukturların planetar inkişafına diqqətlə yanaşmaq, elmi əsaslarda təşkilinə nail olmaqdan ibarətdir. Elə buna görə də müasir elmi-texniki revolyusiya və onun optimal nəticələrindən ərzaq strukturların səmərəli və məqsədyönlü istifadə yollarını müəyyən etmək problemi qarşıya çıxır. Müasir dövrdə ərzaq təhlükəsizlik problemlər ərazi təşkili məzmununa görə, əhalinin qida məhsulları ilə təmininə görə bəşəriyyəti narahat edir. Ümumilikdə planetimizin ərzaq siyasəti qlobal iqtisadi-sosial problemlərin intellektual idarə edilməsi dərəcəsindən çox asılıdır. Müasir dövrün planetar qanunauyğunluqlarından biri də insanla ərzaq mühitin qarşılıqlı əlaqəsi pozulmaq təhlükəsi qarşısındadır. Buna görə də ərzaq strukturların müasir ərazi təşkili qlobal idarəetmə problemlərin öyrənilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Ətraf mühitin ekoloji tənzimlənməsi, təbii komponentlərin məhsuldarlığından səmərəli istifadənin qlobal strateji metodlarını müəyyən etmək zəruriyyəti meydana çıxmışdır. BMT-nin elmi-ekspertiza institutları aqrar sistemlərin iqtisadi, coğrafi, sosial problemlərin nəzəri-metodoloji əsasını işləyib hazırlamaqla, onların ərazi təşkili və idarə edilməsi aspektdə la- hiyə, proqramlar həyata keçirirlər. Ərzaq strukturların bazar iqtisadi sistemə uyğunlaşdıniması, ərzaq qlobal problemlərin planetar kompleks elmi istiqamətlər meydana gəlmişdir. Elmi-texniki tərəqqinin maksimal istifadə edilməsində beynəlxalq ərzaq siyasət dairədə əməkdaşlıq, coğrafi mühit resurslarından istifadə olunması, aqrar-sənaye strukturların tənzimlənməsi və s. qlobal parametrlər xüsusi yer tutur. Dünyanın əhali artımı və təbii resurslardan kənd təsərrüfatında istifadə dərəcəsi qloballıq xarakter almışdır. Kənd təsərrüfatı areallarında intensiv urbanizasiya prosesləri gedir. Bütün bu proseslər qlobal aqrar problemləri mahiyyətcə "insan - ətraf mühit - istehsal" dalğavari münasibətləri funksional strukturların "kəmiyyət-keyfiyyət" göstəricilərini intensivləşdirir. Nəticədə, ət- — - --------- 153 Ağazeynal A.Quvbanzadə raf mühitin istifadə potensialının artırılmasına, digər tərəfdən isə antropogen proseslər kənd təsərrüfatı areallarında mürəkkəb və çoxsahəli funksiyalar yaradır. Bu baxımdan son dövrlər antropogen qlobal problemlərin tədqiqinə aid çoxsaylı ədəbiyyat mənbələri yaranmışdır ki, həmin mənbələrdə aqrar qlobal problemlərin təsnifatına dair geniş tədqiqatlar mövcuddur.'^® Azərbaycan planetin ən məhsuldar coğrafi mühitə malik olan regionlarından biri sayılır. Əlverişli coğrafi mövqeyi, potensial iqlim-torpaq resursları, hündürlük təbii- istehsal qurşaqları kənd təsərrüfatı məhsullarının optimal təşkili və idarə olunması üçün çox iqtisadi effektlik zərurəti yaradır. Respublikada real bazar iqtisadiyyatının aktual zəruriyyət olduğunu dərk etmək, elmi-tədqiqat obyekti çərçivəsini yaratmaq mərhələsinə qədəm qoyulmuşdur. Ona görə ölkədə ərzaq strukturlarının birbaşa əlaqədər olan sahələri ilə yanaşı nəzəri və praktiki qlobal istiqamətə yönəldilmişdir. Ərzaq qlobal problemlərin nəzəri və praktiki aspektdə tədqiqi ilk növbədə ətraf mühitin məhsuldarlığının parametrlərini müəyyən etmək, istehsal-texnoloji xətlərini müəyyənləşdirilməsi və bir sistem kimi ərzaq bazar iqtisadiyyatında funksiyaları tarazlaşdırılmalıdır. Həm də, ərzaq strukturların dünya miqyasında və milli dayanıqlı çərçivədə yaranan sosial-iqtisadi konsepsiyaların nəzəri-metodoloji əsasları müəyyən edilməklə, onların həll edilməsində beynəlxalq təşkilatların rolu, beynəlxalq əməkdaşlığın nailiyyətləri və üstünlüyü müəyyən edilməlidir. Deməli, aqrar-coğrafi qlobal problemlərin həm nəzəri və həm də pratkiki aspektdə öyrənilməsi aqrar-ərazi sistem-hadisələrinin qarşılıqlı harmoniyasını bir daha optimallaşdırır. Aqrar-coğrafi qlobal problemlərin tədqiqinə sistemlə yanaşmaqla, bu sistemdə ərazi təşkili komponentləri müəyyən etmək, həmin komponentlər arasında tsikillərin vahidliyi aşkar etməklə beynəlxalq iqtisadi münasibətlər çərçivəsində üstünlüklər nəzərə alınmalıdır. 170. Макроэкономика. Г.поба.чьиый подход. M.,2002. с.154-159. ■ ■ ■' - ■ -■ 154 ^ İnsanŞiinaslıq Fikrimizcə, qlobal aqrar-coğrafi problemlər sistemində hansı komponent tsikillərin bazar iqtisadiyyatında rol oynaması ərazi və istehsal arasında potensiallardan istifadə edilmə şəraitində aid edilməlidir, çünki aqrar-sənaye sisteminin formalaşması həmin potensialın istifadə olunması həllindən asılıdır. Müasir ərzaq iqtisadiyyatı və iqtisadi sosial problemlər mürəkkəb qloballaşma siyasətinin nəticəsidir: (1) ətraf mühitin mühafizəsi; (2) təbii komplekslərdən istifadə; (3) əhali məskunlaşma, demoqrafiya siyasəti; (4) aclıq və yoxsulluq; (5) regional və milli münasibətlərin güclənməsi və s. Artıq bu problemlərin hər birinin həlli milli çərçivədən çıxmışdır. Buna görə də dünya ölkələri arasında kompleks proqramların işlənib hazırlanması zərurətə çevrilmişdir. Bu məqsədlə FAO beynəlxalq miqyasda ərzaq və kənd təsərrüfatı layihələri həyata keçirir. Müasir dövrdə Azərbaycan elm mərkəzlərində dünya miqyasında və milli çərçivədə ərzaq təhlükəsizlik sistemin sosial-iqtisadi inkişafının əsas qlobal istiqamətləri işləyib hazırlayırlar. Respublikanın həll etməli olduğu problemlər arasında qlobal problemlər dövlət quruculuğunda mühüm iqtisadi-sosial əhəmiyyət kəsb edir; (1) kənd təsərrüfatı zonalarında ekoloji problemlər; (2) ərzaq milli iqtisadiyyatın formalaşması; (3) ərzaq bazarın qorunması. Ölkədə ekoloji tarazlığın pozulması baxımından*^' dünyanın ən gərgin regionlarından sayılır. Ərazimizin 40 %-dən çoxu su və külək eroziyasına məruz qalmış, 1000 hektardan çox torpaqda təkrar şorlaşma getmiş, 17 min hektar əkin üçün yaralı sahələr tamam sıradan çıxmışdır. Bütün bunların nəticəsində respublikada adambaşına düşən əkin sahələrinin miqdarı 1958-ci ildəki 0,38 hektardan 0,18 hektara enmişdir. Kür-Araz çay sistemi intensiv çirklənməyə məruz qalmışdır. Nəticədə ərazidə bütün əkin sahələrinin münbitliyi xeyli azalmışdır. Bunu isə bir neçə onilliklərə və milyard manatlara maliyyə vəsaitləri hesabına bərpa etmək mümkündür. 171. "Faktor- 4" Elini- təcrübi konfrasın materialları. Bakı, 2001. ........ = 155 ........ = Ağazeynal A.Qurhanzacb Azərbaycan ərazisinin 12,9 %-i (1082 kv km) iqtisadiyyat üçün təhlükə yaradan ekzogen geoloji proseslərin aktivləşməsinə məruz qalmışdır. Ekzogen geoloji proseslərin aktivləşməsi 245-dən çox sahədə - 12 şəhər, 2 qəsəbə, 230 kənd yaşayış məntəqələrini və onlara yaxın yerləri əhatə edir. Qlobal ərzaq problemlərinin həllinə dair bir sıra konseptual məsələləri göstərə bilərik: * bazar mexanizmi şəraitində ərzaq milli gəlirin ekoloji tən- zimliyini yüksəltmək ölkə iqtisadiyyatına dəyən zərərin minimuma endirilməsinə nail olmaq mümkündür. İlk növbədə ölkənin ərzaq sənaye strukturunu təkmilləşdirməli, tullantısız sahələrin təşkilini təmin olunmalıdır; * qlobal ərzaq problemlərin tədqiqi göstərir ki, kənd təsərrüfatı areallarının optimal idarəetmə modellərinin yaradılması və praktiki həlli ölkənin xarici bazarlarla münasibətləri yaxşılaşmaqla yanaşı, əhalini, sənaye sahələrini intellektual məhsullarla təmin olunmasına şərait yarana bilər; * qloballaşma şəraitində ərzaq bazarının optimallığına nail olunmalıdır. Fikrimizcə, qloballaşma şəraitində ərzaq bazarın təhlükəsizlik aspektləri aşağıdakıları əhatə edir: * ərzaq resursların proqnozlaşdırılması, milli ərzaq-sənaye strukturlarının optimal ərazi təşkili; * geosiyasi və sosial-iqtisadi situasiya çərçivəsində ərzaq təhlükəsizlik indiqatorları baxımından qloballaşma modelinin yaradılması; * qlobal investisiya layihələrinin ərzaq sistemlərinin idarə olunması. Sosial-iqtisadi baxımından müasir ərzaq-texnologiyalardan istifadə edilməsi, informasiya və maliyyə potensialının genişləndirilməsi vahid struktur sisteminin tətbiqi qloballaşma mexanizminin tərkibini xarakterizə etməlidir. Müasir şəraitdə kənd təsərrüfatı areallarının təbii-potensialla- rının intelektual səviyyədə ərazi təşkili ərzaq bazarın fəaliyyət - 156 ========================= İıısanŞünashq göstərməsindən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. Ərzaq bazar milli bazarın spesifik növ müxtəlifliklərindən biri olub, aqrar sistemlərinin formalaşması proseslərinin məcmusu kimi dəyərləndirilir. Tədqiqatlar göstərir ki, ərzaq bazarın formalaşmasının başlıca məqsədi kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarına olan tələbatlarının elmi əsaslarla ərazi təşkili və onun reallaşmasından ibarətdir. Dünya praktikasında sivil dövlətlər ərzaq bazarın qloballaşma formalaşmasına maraqlı olmaqla onların inkişaf strukturlarına yardım göstərirlər. Qeyd etmək lazımdır ki, inkişaf etmiş ölkələrdə ərzaq bazarının dayanaqlı inkişafa nail olmuşlar. Xiqbinin ideyası ilə desək, ABŞ-da ərzaq kompleksinin yüksək mərhələsinə çatmasının nəticələrindən biri də, ölkənin təbii-coğrafi resurslarından intellektual səviyyədə istifadə edilməsi və xə- ritələşdirilməsinin nəticəsi kimi qəbul edir. Buna görə də dövlət dünya bazarında ərzaq və kənd təsərrüfatı məhsullarının ən iri istehsalçısı və ixracçısı kimi fəaliyyət göstərir. Ərzaq- sənaye kompleksi ABŞ iqtisadiyyatından dövlətin milli iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin edilməsi baxımından ən öncül yerlərdən birini tutur. ABŞ il ərzində 200 mlrd.dollar məbləğində ərzaq məhsulları ixrac edir ki, bu da ümumi ixracın tərkibində 10%-ə bərabərdir. Ekspertlərin fikrincə, ABŞ-ın ərzaq sənaye kompleksi bilavasitə dövlətin strateji maraqlarına xidmət edən strateji resurslara - atom xammalı və müdafiyə texnologiyaları ilə müqayisə etmək olar. Kanada da hər nəfərinə görə taxıl istehsalı ABŞ ilə müqayisədə 3,8 dəfə artıq, Braziliya, Meksika və Çili dövlətlərilə müqayisədə uyğun olaraq 57 ; 25 və 8,5 dəfə artıqdır. Məlumdur ki, ərzaq bazarın formalaşmasında mülkiyyət və iqtisadi azadlıq kimi komponentlər mühüm rol oynayır. Mülkiyyət bazarın formalaşmasının zəruri elementlərindən biri sayılsa da bazarın fəaliyyəti üçün elə də həlledici amil sayılmır. İqtisadi 172. Э.Хигби. География сельского хозяйства США. М., 1961. 173. Gold В. Foundations of Productivity Analysis! New York. 1999. 157 Ağazeynal A.Qwhanzadə azadlıq subyektlərə mübadilə prosesi hansı məhsulları, hansı həcmdə istehsal etmək imkanı yaradır. Qloballaşma şəraitində ərzaq milli iqtisadiyyatın davamlılığının və səmərəli fəaliyyət imkanlarının artırılması, ərzaq bazarın qorunması daha çox keyfiyyətli məhsul bolluğunun yaradılması ilə şərtləndirilir. Daxili və xarici bazaralarda milli ərzaq sistemin təşkili Türkiyə modeli bazarda özünün tənzimlənməsi mexanizminin elmi cəhətdən idarə edir.'^^ Qloballaşma, dünya regionlarının milli iqtisadiyyatın çərçivəsindən kənara çıxan ərazi-istehsal sahələrinin transformasiyası ilə şərtlənir. Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF) və Dünya Bankı "Vaşinqton konsepsusu"-nun neoliberal prinsiplərinə uyğun olaraq inkişaf edən ölkələrə müəyyən şərtlərlə investisiya yardımı göstərirlər. Müasir dövrdə obyektiv proseslərlə şərtlənən üç meyl mövcuddur; (1) dünya bazarı əsasında kapitalın qloballaşması; (2) internet informasiya şəbəkəsi; (3) regional (ərazi) qloballaşma. Azərbaycan Respublikasının gələcək inkişafı bu proseslərlə nə dərəcədə optimal qovuşmasından çox asılı olacaqdır. 174. Ba^ol K. Türkye ekononıisi. İzmir, 1999. 175. Курбапзаде A.A. Ко 1 щептуалышя революция в географии сельского хозяйства, киев, 1998. - ■ — 158 ■ = İnsanŞiinaslıq AĞAZEYNAL ALI OĞLU QURBANZADƏ İ NSAN Ş ÜNASLIQ Nəşriyyatın müdiri: Kompüter tərtibatı ; Rəssamı: Korrektor: ƏhtuiHl ZİYƏDDİNOĞLU Naiımı VƏLİOĞLU Ceyhun QURBANZADƏ Anara ƏLİYEVA Yığılmağa verilib: 15.12.2008 Çapa imzalanmış: 10.02.2009 Kağız formatı: 70x100, 1/8 Fiziki çap vərəqi: Tirajı: 300 Kitab ofset üsulu ilo çap olunmuşdur. Ünvan: Bakı şəhəri, Nəcəf Nərimanov küç. 8 159 Yüklə 3,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|