Elmi redaktoru: Coğrafiya elmləri doktoru, prof. N. A. Babaxanov

İnsanŞiinashq 
 
Elmi mənbələrində müasir dünyada 2 mindən çox (bəzi mənbələrdə 3- 4 
min) xalqlar yaşayır. BMT-nin məlumatına görə hər birinin 1 mln. çox olan 
260 etnik qrupları dünya əhalisinin 96 %-dən çoxunu təşkil edir. 
Hind - Avropa 
48,3 % 
Çin-Tibet 
32,2 % 
Niger-Kordofan 
6,3% 
Semit-Hamid 
5,7 % 
Altay 
:/ 4,6% 
Nil-Saxara 
' ' 1,5% 
Ural 
0,9 % 
Dünya xalqlarının dil ailəsinə görə təsnifatı (2005-ci il)^-^ 
Qeyd: Dünya xalqlarının 0,5%-i kiçik dil aibsinə daxildir. 2005-ci Uda dünyan 
əhalisinin sayı 6,4 mlrd nəfər olnııojdıır. 
*
  Hindu  (indeysi)  xalqları.  Hind  etnik  qruplar  Amerikan  materikinin 
tarixən məskunlaşmış (aborigen) xalqları hesab edilir. "Hindu" ifadəsini XV 
əsrdə ispanlar tərəfindən Amerikanı kəşf etdikdən sonra verilmişdir. 
53.
 
3mnodeMozpa(}nıaecKuü cnpaeoHuuK. M., 2006. 
 ......  
49 = 

---

Ağazeynal A.Qwhanzadə 
Hindular  monqoloid  irqinin  amerikan  xalqları  qrupuna  daxil  edilir. 
Hazırda  Amerika  materikində  37,4  mln  yaxın  hindu  etnik  qrupları 
məskunlaşmışdır. 
Etnoqrafik  mənbələrə  əsasən  10-13  min  il  bundan  əvvəl  hinduların  əj- 
dadları  Berenq  boğazı  vasitəsilə  Şimali-Şərqi  Asiya  ölkələrindən  Amerika 
coğrafi məkanına miqrasiya olunmuşdur. 
Hindu xalqları Amerika materində bir neçə məskunlaşma tiplərinə ayrılır. 
*
 
Subarktika zonasında ovçuluq və balıqçılıqla məşğul olan hindular (kri, 
montanye-  naskap,  mikmaki  və  s.).  Bu  tip  xalqlar  Kanadanın  şimalında, 
Alyaskanın daxili rayonlarında məskunlaşmışlar. 
*
 
Şimali  Amerikanın  şimal-qərb  Sakit  okeanı  sahillərində  məskunlaşan 
hindu  xalqları  (çinuk,  tlinkiti,  hayda,  seliş,  nutka  və  s.).  Bu  xalqlar  okean 
heyvanlarını (balina, balıq və s.) ovlamaqla məşğuldurlar. 
*
 
Kaliforniya yarımadası zonalarında məskunlaşan hindu xalqları (yurok, 
tolova, xupa, patvin və s.). 
*
 
Şimali Amerikanın şərq və cənub-şərq rayonlarında məskunlaşan, əsasən 
əkinçiliklə məşğul olan xalqlar (ipokezi, mukori və s.). 
*
 
Şimali  Amerikanın  Böyük  Düzənlik  zonası  ərazilərində  məskunlaşan 
hindu xalqları (keddo, komançi, kayova, krou, çeyni və s.). Bu xalqlar atçılıq, 
köçəri maldarlıq ilə məşğuldurlar. 
*
 
ABŞ-m cənub-qərb və Şimali Meksika ərazilərində məskunlaşan hindu 
xalqları  (pima,  papaqo,  nueblo  və  apaçi).  Bu  xalqlar  əsasən  əkinçiliklə 
(qarğıdalı, paxlalı bitkilər, günəbaxan, bibər və s.) məşğuldurlar. 
*
 
Meksikanın mərkəzi və cənub, Mərkəzi Amerika, Antil adaları və And 
dağlıq  zonalarında  maya,  astek,  miştek,  veçua  və  s.  hindu  etnik  qruplar 
məskunlaşmışlar.  II  minilliyin  ikinci  yarısından  başlayaraq  bu  zonalarda  iri 
hindu dövlətləri formalaşmışdır (maya, sapoteki, teotnua- kan, moçika, uari, 
tuauarako). 
*
 
Cənubi  Amerikanın  tropik  düzənliklərində.  Şərqi  And  dağlıq 
zonalarında məskunlaşan aravaki, karibi, tupi, panno, uitoto və s. hindu etnik 
qruplar. Mədəni - məişət və məşğulluq səviyyəsinə görə digər məskunlaşan 
əhali qruplarından fərqlənirlər. Bu əsasən evlərin tikilmə quruluşuna, geyim 
və məşğulluq dərəcələri ilə xarakterizə olunan fərqlərdir. 
*
 
Çako  düzənliyində  (Şimali  Argentina,  Qərbi  Paraqvay,  Cənub-Şərqi 
Boliviya)  məskunlaşan  quaykuru,  lenqua,  matako,  samyko  və  s.  hindu 
xalqları. Bu xalqlar balıqçılıq, ovçuluq və əkinçiliklə məşğuldurlar. 
*
 
Pataqoniya, Pampa, Odlu Torpaq ərazilərində məskunlaşan hindu- 
= 
50
  ------------------------  -----  -  ■ 
 ---------  = 

---

İnsanŞiinashq 
br (texneçe, araukan və s.) 
*
 
Odlu  Torpaq  adalarının  cənub-qərbində  Çili  arxipelaqlarında 
məskunlaşan ona, ymana, alakaluf və s. hindu xalq qrupları. 
Latın Amerikası ölkələrində say tərkibinə görə keçya, aymara, astek, kiçe, 
maya,  mame  və  s.  etnik  qruplar  üstünlük  təşkil  edirlər.  Şimali  Amerika 
ölkələrində isə aiqonkinami, atapaskami, siu və s. etnoslar say tərkibinə görə 
fərqlənirlər.  ABŞ-da  rəsmi  olaraq  291  hindu  xalqları  qeydə  alınmışdır. 
Alyaska,  Oklaxoma,  Arizona,  Kaliforniya  ştatlarında  hindular  üstünlüyə 
malikdirlər. Kanada ölkəsinin Ontario, Kvebek, həmçinin qərb əyalətlərində 
hindu etnik qruplar məskunlaşmışlar. 
Müasir  hindu  dili  və  mədəniyyəti  avropalaşmışdır.  Təxminən  əhalinin 
50%-i  öz  ana  dilindən  istifadə  edirlər.  Şimali  Amerikada  yaşayan  hindlilər 
katolik və protestant; Cənubi Amerika hinduləri isə əsasən katolik təriqətinə 
sitayiş edirlər. 
*
 
Türk  xalqları.  İnsan sivilizasiyasının təkamülü çərçivəsində türk dilli 
xalqların müstəsna təsiri mövcud olmuşdur. Türk xalq qrupları Sakit okeanı 
sahillərindən  (Asiya)  Atlantik  okeanı  (Avropa)  sahillərinə  qədər  yerləşən 
coğrafi  məkanında  məskunlaşmış  və  bəşəriyyətin  sivili  ocaqlarının 
formalaşmasında müstəsna rol oynamışdır. 
"Yenisey-Orxan"  maddi-  mədəniyyət  abidəsi  türkdilli  xalqların  minillik 
tarixidir.  "Böyük  çöl  (step)"  erası  türk  xalqlarının  dövlət  yaratmaq,  türk 
intellektual həyat tərzinin sivilizasiyasının inkişafında müstəsna yeri və rolu 
olmasına aid tarixi-etnoqrafık mənbələr mövcuddur. 
B.e.  I  minilliyindən  başlayaraq  vahid  türk  etnosları  formalaşmağa 
başlamış Avroasiya məkanında geniş ərazilərə yayılmışdır. 
Türk  dilli  xalqlar  daxilində  avropoid,  monqoloid  və  həm  də  keçid 
(məsələn,  uraloid)  irq  tipləri  mövcuddur.  Bu  səbəbdən  də  turk  xalqlarının 
əksəriyyəti  islam  dini  ilə  yanaşı  (türk,  tatar,  azərbaycanlı,  karaçay,  balkar, 
kumık,  türkmən,  özbək,  qırğız,  kazax,  qaraqalpaq,  uyqur  və  s.);  xristian 
(çuvaş, qaqauz, yakut və s. xalqlar); buddist (tuvin); şamanist (xakas, Altay və 
s.); türk-iudasit (karaim və s.) dinlərinə də sitayiş edirlər. 
Osmanlı imperiyası dövründə türk xalqlarının formalaşması və dövlətçilik 
ənənələrinin dinamikliyi ilə fərqlənmişdir. 
Türk  xalqları  erkən  orta  əsrlərdən  başlayaraq  şəhərsalma,  elm  və  başqa 
sahələrlə dünya sivilizasiyasında mühüm rol oynamışdır. XV əsrdə İstanbul 
(Konstantinopol) şəhərində Osmanlı Universiteti yaradılmışdır. 
54. HacejieıııiH u Kyjihmypa. M., 2000. c.I04. 
- 
51 

---