Энциклопедия 9-том
I-BOB. Sharofiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asarining
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
| I-BOB. Sharofiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asarining
yaratilish va undagi tarixiy voqealar bayoni 1.1.Sharofiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asarining yaratilishi.
Yaqin yillargacha buyuk bobomiz Amir Temur haqida kitob yozish u yoqda tursin, hatto nomini aytishdayoq qo’rqa-pisa olazarak bo’linardi. Mustaqillikka erishishimiz sharofati bilan ahvol butunlay o’zgardi. Bugun poytaxtimizning markaziy hiyobonini bobomizning haykali bezab turibdi. 1996 yilda Amir Temurning 660 yilligini nishonlash haqida Prezidentimizning Farmoni e’lon qilindi. Unda «Jahon tarixidagi buyuk siymolardan biri, Markaziy Osiyo halqlarining iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy taraqqiyotiga o’lkan hissa qo’shgan ulug’ davlat arbobi va sarkarda, fan va madaniyat homiysi sohibqiron Amir Temur» degan viqorli iboralar bor. Bu so’zlar, biz, ko’p yillardan beri orzu qilgan kunlar kelganidan dalolat beradi. O’sha Farmonning bandlarida O’zbekiston nashriyotlari Amir Temur va 7 uning davri fani, madaniyati va san’atiga oid qulyozma va yangi asarlarni, shu jumladan, chet ellarda nashr etilgan adabiyotlardan namunalarni nashr etishni uz rejasiga kiritishi havola etilgan bo’lib, bu bizga katta mas’uliyat yuklaydi. Tangri taologa ming qatla shukurki, shu buyuk voqea tufayli kuchimizga kuch qo’shilib, ushbu kitobni nashrga tayyorladik. Amir sohibqironning hayoti va faoliyati Markaziy Osiyo halqlarining tarixida tom ma’noda inqilobiy o’zgarish yasadi. Bu o’zgarishlar shu qadar o’lkan tarixiy ahamiyatga molik bo’ldiki, mana bir necha asrdirki, dunyo olimlari tomonidan Temur va Temuriylar davri turli fanlar nuqtai nazaridan o’rganilayapti. Temur va Temuriylar davri tarixi, eng avvalo, ularning o’ziga zamondosh bo’lgan muarrixlar asarlarida aks ettirildi. Bular esa uz galida Temurning harbiy yurishlarida ishtirok etgan kishilar bo’lgan yoki ular shunday
shohidlarning kundalik yozuvlaridan va
esdaliklaridan foydalanganlar. Ana shunday kishilardan eng birinchisi G’iyosiddin Ali ibn Jamol Yazdiy «Hindistonning gazavoti ruznoma»sini 1399 va 1403 yillar orasida yozib, Temurga taqdim etgan. Lekin asar voqealarning tavsifi nuqtai nazaridan haqqoniy bo’lsa ham, haddan tashqari xushomadgo’ylik ruhida yozilgan bo’lib, Amirga yoqmagan. Biroq, bu asar keyinroq Nizomiddin Shomiy va Sharafuddin Ali Yazdiy asarlariga asos vazifasini bajargan. Bu asarning matni nashr etilgan va ruscha tarjimasi ham chop etilgan 2 .
melodiy 1401-02 yili o’zi bilan 1392 yildan beri harbiy yurishlarida ishtirok etgan Nizomiddin Shomiyga sodda til bilan va saroy solnomalariga asoslanib, uning tarixini yozishni buyuradi. Nizomiddin 1404 yil yozida asarini yozib tugatib, Amir sohibqironga taqdim etadi va vataniga qaytishga ruxsat oladi. Birinchi bo’lib Nizomiddin o’z asarini «Zafarnoma» deb ataydi. Unda xijriy 806 yil oxirigacha, ya’ni melodiy 1404 yilning iyuligacha bo’lgan
2 Temur tuzuklari. Forschadan Alixon Sog’uniy va Habibullaxon Karamatov tarjimasi. T., G’.G’ulom, 1991, 55-bet. 8 voqealar aks ettirilgan. Amir Temur hayotining qolgan qariyb sakkiz oyiga taalluqli voqealar va vafotidan keyingi oylardagi hodisalar unga kirmagan. Demak, shu nuqtai nazardan asarni mukammal deb bo’lmaydi. Ana shunday eng mukammal asarni Sharafuddin Ali Yazdiy yaratdi. Sharafuddin ham G’iyosiddin Ali kabi Eron zamindagi Fors viloyatining shimolidagi Yazd shahrida tug’ilgan. U obdon zukkoligi va donoligi bilan Temuriylarning diqqatini o’ziga jalb qiladi. Sharafuddin bir necha yil Xirotda Shohrux mirzoning hamda Forsda uning kichik o’g’li Ibrohim Sultonning saroyida hizmat qiladi. U she’riyat, falsafa va ilmi nujumdan obdon habardor olim edi. «Sharaf» taxallusi bilan she’rlar bitar edi. Sharafuddin o’z hayotida bajargan ikki sharafli ishining biri shu ediki, Ulug’bek harbiy yurishlarining birida hijriy 832 melodiy 1428-29 yili yosh mo’g’ul xoni Yunusxonni asir qilganida Shohruxning buyrug’i bilan Sharafuddin asir xonning ustozi etib tayinlanadi. Sharafuddin bir muddat Yunusxon bilan Yazdda yashab, uning tarbiyasi bilan shug’ullanadi va aftidan, o’z bilimlaridan unga ancha singdira olgan. Ana shu yosh xon keyinchalik Hindistonda uch asrdan ko’proq hukm surgan Temuriylar sulolasining asoschisi Zahiriddin Muhammad Boburning ona tarafidan bo’lajak bobosi edi 3 . Sharafuddin Ali Yazdiyning ikkinchi va asosiy sharafli ishi — uning o’z «Zafarnoma»sini yaratishidir. Sharafuddin asarining debochasida ko’rsatishicha, uni hijriy 828 yili melodiy 1424-25 yozib tugatgan. Shu tarix Abdurazzoq Samarqandiyning «Matlai sa’dayi va majmai bahrayn» asarida ham ko’rsatilgan. Asar Amirning mufassal va shaxzoda Xalil Sultonning qisqacha tarixidan iborat bo’lib, zamondoshlariga o’ta manzur bo’lgan. Bu asarga asos bo’lgan ilk nusxani Temurning saroy kundaliklari va bonqa manbalar asosida va saroy kotiblarining yordamida Ibrohim Sulton yozgan. Bu nusxani qayta ishlab va yana boshqa manbalardan foydalanib Sharafuddin
3 A.Muxammadjonov. O’zbekiston tarixi. T., ―O’qituvchi‖, 1994, 84-bet. 9 uz «Zafarnoma»sini yaratgan. Muallif o’z asarini birinchi maqola deb ataydi va Shohruxga atalgan ikkinchi maqola hamda Ibrohim Sultonga atalgan uchinchi maqolani yozishni ham rejalashtirib qo’yadi. Bu hol matnda ham o’z aksini topgan va o’quvchi quyida buning guvohi bo’ladi. Asar turk xonlarining shajarasi va Chingizxon tarixiga bag’ishlangan o’lkan (82 varaq) Muqaddima bilan boshlangan. Asar ko’pdan-ko’p she’rlar bilan ziynatlangan bo’lib, ular Sharafuddnnning shaxsiy ijodi ekanligi shubhasiz. Shunisi diqqatga sazovorki, Sharafuddinning «yordami» bilan Temur ham, uning farzandlari va lashkarboshilari ham ko’pincha ba’zi voqealar munosabati bilan forsiy she’rlar aytadilar. Sharafuddin ba’zi ruhiy kechinmalarini ham lirik chekinish sifatida uzundan-uzoq she’rlar bilan ifodalaydi. Shunday joylarda muallif o’quvchining diqqati va vaqtini suyiste’mol qilayotgani seziladi. Chunki bunday sahifalarda harbiy, siyosiy voqealarning rivojlanishi sustlashib ketadi, yoki umuman to’xtaydi. Lekin talqin uslubi qandayligidan qatьi nazar Sharafuddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma»si Amir Temur tarixiga bag’ishlangan asarlarning eng haqiqatga yaqini va eng mukammali hisoblanadi. Shuning uchun ham asar yozilganidan beri utgan besh yarim asrdan ortiq vaqt ichida u qayta-qayta ko’chirilgan, turli Sharq va Fapb tillariga ham to’la, ham qisman tarjima qilingan va bir necha marta nashr etilgan. Shunday nashrlarning eng mukammali 1972 yili A.O’rinboyev tomonidan chop etilgan nusxaviy tanqidiy matn hisoblanadi. Eslatilgan tarjimalar orasida Muhammad Ali ibn Darvesh Ali al- Buxoriy tomonidan Shayboniylar sulolasidan xon Kuchkunchixon (1510— 1529) farmoniga ko’ra 1519 yilda bajarilgan o’zbekcha tarjima muhim urin to’tadi. Asar eski o’zbekchaga yana ikki marta tarjima etilgan bo’lib, bularning birinchisi noma’lum tarjimon tomonidan Yaroqbiy Qo’ng’irot degan shaxsning buyrug’iga ko’ra 1550 yili bajarilgan. Oxirgi o’zbekcha tarjimani 1826 yili Shermuhammad Munisning tavsiyasi bilan Xivada
10
Xudoyberdi ibn Hushmuhammad Sufi Xevaqiy bajargan bo’lib, bu ancha qisqartirilgan tarjimadir. Muhammad Alining o’zbekcha tarjimasiga kelsak, bu, bizningcha, tom ma’noda o’zbek mumtoz nasrining ilk buyuk obidalaridan biridir. Biz quyida ko’ramizki, bu asarning nafaqat tarjimasi, balki Sharafuddin she’riyatiga taallukli ayrim yerlarda qayta ishlanishi ham deyilmog’i kerak Muhammad Ali tarjimasi yagona nodir nusxada mavjud bo’lib, u Istanbulda, Nuri Usmoniya kutubxonasida 3268 raqam bilan saqlanadi. Bu yerga u turk sultoni Mustafo uchinchi tomonidan hijriy 1171 melodiy 1757 yili vaqf qilingan. Demak, qo’lyozma u yerga oldinroq borib qolgan. Qo’lyozma hali teran o’rganilmagan. U haqda faqat venger sharqshunosi Yanosh Ekman 1964 yili qisqagina ma’lumot keltirgan va vatandoshimiz Miyon Buzruk 1927 yili «Maorif va o’qituvchi» jurnalida xabar bergan. Biroq, qulyozma sahifalarida bir turk o’quvchisining lotin harfi bilan hozirgi turk tilida yozgan ayrim so’zlari va qator belgilari ham bor. Shunga ko’ra bu qo’lyozma haqida turkcha biror tadqiqot bo’lsa kerak deb taxmin qilish mumkin. Lekin o’sha ―turk uquvchisi‖ aslida Yanosh Ekman bo’lganligi ehtimoli ham tutildi. Qo’lyozma asl matni sahifalari raqamlanmagan. Lekin o’sha noma’lum turk, asar bilan qisqa fursatda tanishibdi shekilli, uni raqamlaganiga ko’ra ko’lyozma 319 varaq bo’lgan. «Qisqa fursatda tanishish» deyishimizga sabab shuki, asarni nashrga tayyorlash jarayonida aniqladikki, uning ko’plab varaqlarini jildlanish paytida o’rni almashgan ekan. Bu varaqlarni tartibi bilan o’rniga qo’yishda ularning hammasini «Zafarnoma»ning forscha matni bilan solishtirishga to’g’ri keldi. Qo’lyozmaning 46-varaqgacha «turk» o’quvchi qo’ygan raqamlar mazmun bayoni bilan mos keladi. So’ng asar jildidagi «turk»ning varaq raqamlarida nomoslik kelib chiqadi, 47-varakdan to 65-varaqgacha, 11
ya’ni 19 varaqdagi hodisalar asarning ancha keyingi qismiga tegishli. Shuning uchun orqadagi varaqlarni oldinga olib, varaqlarni boshqatdan qirqib, yamash va raqamlashga to’g’ri keldi. Xuddi shuningdek 119, 120, 134, 157, 164-varaqlarni tarjima jarayonida «topib, joyiga qo’yildi». Bunday varaq «siljishlari» asarning keyingi qismida ham ko’p. Umuman olganda, hammasi bo’lib 35 varaqning o’rni almashgan bo’lib, ularni forscha matn bilan solishtirib, o’z joyiga quydik. 4
Endi asarning tarkibi va mazmuniga kelsak, Muhammad Ali «Zafarnoma»ning forscha matnidagi turk-mo’g’ul xalqlarining kelib chiqish haqidagi 82 varaq muqaddimani tushirib qoldirgan. Bundan tashqari bu muallif Sharafuddinning uzundan-uzun mulohaza va she’rlarini ham atayin tushirib qoldiradi. Muhammad Ali asar boshida o’zining kirish so’zini keltiradi va asardagi eng birinchi sarlavhasini «Temurbekning mo’tavallud bo’lg’oni va olamni o’z jamoli bila yaruq qilgoni so’zlari» deb ataydi. Bu esa forscha matnning 86-varaqadagi sarlavhaga mos keladi. Asar davomida Temurning o’zi haqida ko’pdan-ko’p biografik ma’lumotlar keltirilganligi uchun uni faqat Amirning g’alabalari tavsifi emas, balki hayotnomasi deb atash mumkin. Asarda Amirning barcha oila a’zolari va qarindosh-urug’lari haqida ham ko’plab ma’lumotlar keltiriladi. «Zafarnoma» faqat sohibqironning harbiy yurishlarini maqtab, ko’klarga ko’tarishdan iborat, desak xato bo’lurdi. Unda inson harakterlari ham juda yaxshi tavsiflangan. Xususan, Temurning shaxsiy harakteri Sharafuddin Ali tomonidan zur mahorat bilan ko’rsatilgan. Muhammad Ali esa o’zbek tiliga ana shunday sahifalarni yuksak mahorat bilan akslantirgan. Ba’zi sahifalarda Temur faoliyati haqqoniy bayon qilingan va uni asoslashga
4
12
urinishlar seziladi va uning mislsiz olamgirligi ko’rsatilgan bo’lsa, boshqa sahifalarda, chunonchi. Qizi Tag’ayshohning va o’g’li Jahongir mirzoning vafotlariga taalluqli sahifalarda sohibqiron insoniy zaifliklarga ega bo’lgan kishi ekanligi ham ko’rsatilgan. Lekin ikkala muallif Sharafuddin, Muhammad Ali ham Amir sohibqironning buyuk sherqalbligi, mislsiz qahramonligi, dovyurakligi va bahodurligini katta haqqoniy va mahorat bilan ko’rsatgan. Bu sahifalar o’quvchida zarracha shubha tug’dirmaydi. Va Temur siymosi ko’z oldimizda chekinmas, yengilmas va zabardast jangchi sifatida gavdalanadi. Asarda nafaqat Temur siymosi, balki uning atrofidagi ba’zi bonqa shaxslarning siymolari ham yuksak mahorat bilan tasvirlangan. Masalan, sohibqironning egachin (opasi) Qutlug’ Turkon og’o haqida qisqagina ma’lumotlar keltirilgan bo’lsa ham, shu ma’lumotlarning o’zigina uni mushtipar va g’amho’r opa, nafis didli, idrokli va dono hamda jasur va vatanparvar ayol sifatida gavdalantiradi. Bu ayol tili bilan aytilgan bir necha og’iz so’zlarning o’zigina uning butun Eron va Turonda katta qudratga ega bo’lgan hamda xalqaro siyosatga kuchli ta’sir ko’rsata oladigan yuksak irodali hokima ayol bo’lganligini ko’rsatadi. Uning oti Turkon og’a bo’lganligi ham bejiz emasdek tuyuladi kishiga. Amir Hoji Sayfuddin va amir Xusayn siymolari ham yuksak mahorat bilan tasvirlangan. Bularning birinchisi sohibqironning eng ishonchli do’sti va safdoshlaridan biri edi. Amir eng mas’uliyatli va og’ir vazifalarni farzandlaridan ham unga ko’proq ishonardi va yuklardi. U umrining oxirigacha sohibqironga sodiqligicha qoladi. Amir Xusayn avvaliga Temurning qaynotasi va boshlang’ich paytlar safdoshi edi. Lekin u o’z tabiatidagi tubanliklar tufayli yuksak insoniylik xususiyatlariga erisholmaydi va nihoyat, Temurga nisbatan xoyinlikka o’tib, halokatga yuz to’tadi. Bu shaxs Temurga nisbatan qanday razilliklar qilgan 13
bo’lishiga qaramay, Amir sohibqiron unga doimo olijanoblik bilan va insoniylik bilan javob qaytaradi. Amir Xusayn vaqti-soati tugab, hayoti bilan mamoti orasini qilcha qolgan daqiqalarda mualliflar sohibqironning yuksak insoniy kechinmalarini mohirlik bilan tavsiflaganlar. Lekin qanday bo’lishidan qatьi nazar, asarning markazida Amir Temur turadi. Mualliflar uni bir daqiqa ham uno’tmaydilar, xoh uzoq, va mashaqqatli yurishlarmi, hoh zafarli janglarmi, xoh siyosiy, madaniy yoki ma’rifiy ishlarmi — barchasida Amir shaxsan ishtirok etib, albatta masalaning eng to’g’ri va dono yechimini topadi, va har qanday og’ip sharoitdan edim lashkarini ustalik bilai olib chiqib ketadi va askarlarining hayotini saqlab qoladi. Masalan, 1391 yili To’xtamishga qarshi qilingan yurishda 200 ming kishilik lashkar og’ir ozuqa tanqisligiga uchraydi: bir askarga kuniga faqat bir tovoq atala berilardi. Boshqa yegulik narsa yo’q edi. Bunday og’ir ahvol yana necha kun davom etishi ham noma’lum edi. Shunda Amir sohibqiron original yo’l bilan bu ovqat tanqisligi muammosini yechadi: u butun askarlari bilan cho’lni xalqa qilib o’rashni buyuradi. Avvaliga diametri bir necha o’nlab kilometrga yetadigan o’lkan xalqa hosil bo’ladi. So’ngra xalqa torayib, kichrayishi natijasida «ortgan» askarlar ikkinchi qatla- mi hosil qiladi. Xalqa ichida qolgan tirik jonivorlarni soni shu qadar ko’p ediki, mualliflarning aytishicha, askarlar ularni saralab, faqat semizlarini qoldirib, ozg’inlarinn qo’yib yuboradilar. Bundan otib olingan ov natijasida bir necha oylik ovqat jamg’ariladi. 9 oy davom etgan bu yurishda lashkar o’zini-o’zi ovqat bilan ta’minlaydi 5 . Shundan harbiy taktika masalalarida XIV asr ikkinchi yarmi va XV asr boshida Amir sohibqirondan o’tadigan boshqa bir shaxs yuq edi deyish mumkin. Bu borada og’ir bo’lib ko’ringan harbiy masalani hazrat Amir oz
5
14
sonlik askar bilan va sodda usul bilan hal qilganidan mualliflarimiz ham xayron qolishadi. 1364 yili Ilyos Xojani Keshdan haydab chiqarishda bor yo’g’i 300 kishidan iborat otliq askari otlarining ikki tarafiga shox- shabbalarni boylab, chang-to’zon ko’tarib, yirik lashkar kelayotgandek dushman ko’ngliga vaxima solishi; yoki yana bir gal urg’u bo’lib turgan va soni Temurnikidan bir necha bor ortiq bo’lgan dushmanning atrofiga qorong’u tunda gulxanlar yoqib yana dushmanlarni qo’rqitishi bunga misol bo’la oladi. Kavkazda Qora daryosidan ko’priksiz joyda qamishdan ko’prik yasab, osonlik bilan suvdan o’tishi ham shunday harbiy zehn va farosatning namoyish qilinishidir. Asarda XIV asrga xos bo’lgan boy geografik ma’lumotlar keltirilgan. Shunisi diqqatga sazovorki, Iroq va Sharqiy Anatuliyadan to hozirgi Xitoy markazigacha va Fors ko’rfazidan to Kama daryosi xavzasigacha bo’lgan joy, suv, kent, shahar, tog’ va dovonlarning o’zbekcha (qarluqcha) nomlari keltiriladi. Bu esa uchala mo’g’ul ulusida ham XIV asrda chig’atoy turkiy tili tarqalganligidan dalolat beradi. Temurning «uch yillik», «besh yillik» va «yetti yillik» yurish janglarida va boshqa bu atamalarga kirmagan urushlaridan oldiga qo’ygan maqsadi nima edi? degan savol tug’iladi. Odatda rus va sovet mualliflari bu savolga, maqsadi faqat boylik orttirish uchun olib borilgan bosqinchilik va qirg’inbarot urushlari edi, deb javob berib kelganlar. Masalaga yuzaki yondashganda shunday tuyulishi mumkin. Lekin 1385 yilgacha Temurning mamlakatlarni bosib olish niyati bo’lmaganligi aniq. O’sha yil boshida To’xtamishxonning Tabrizga bostirib kelib, shaharni vayron qilishi uning rejalariga qat’iy o’zgartirish kiritadi. Bundan bir necha ynl avvalroq u «Xudo bitta bo’lganidek butun dunyoda podsho ham bitta bo’lishi kerak» degan bo’lsada, bu fikrini u hech qachon to’la amalga oshirishga harakat qilmagan edi. Mazkur yilgacha olib borgan urushlari asosan yo turli vaqtlarda orttirgan 15
dushmanlaridan o’ch olish, yoki aholiga zulm o’tkazayotgan hokimlarning tanbixini berish, yohud shar’iy farz deb hisoblangan diniy dushmanlar bilan olib borilgan gazavot urushlari edi. Gazavot urushlarini ham u faqat musulmonlarga nisbatan zulm o’tkazayotgan g’ayridinlarga qarshi olib borardi. Bu hol asarda o’z aksini topgan. Lekin To’xtamishning mazkur yurishlaridan so’ng u butun Eronni bosib, Oltin Urdaga qo’shib olishi xavfi tug’iladi. Shuning uchun Amir Temur Tuxtamishdan avval Eronni o’z mulkiga qo’shib olishga qaror qiladi. Eronni zabt etganidan so’ng umuman Hulogu mulkini tamoman zabt etish g’oyasi tug’iladi. Xaqiqatdan ham Hulogu mulkining asosiy qismi bo’lmish Eron va u mulkning ikkala poytaxti Tabriz va Sultoniya zabt etilganidan so’ng bu mulkning parchalari bo’lmish Iroq, Suriya va Sharqiy Anatuliyani qo’shib olmay iloji yuq edi. Chunki bu yerlarning hokimlari Temurning dushmanlariga panoh berib, yerlari Amirga nisbatan ig’vo va hujum plandarmi-bazasiga aylangan edi. Temur harbiy yurishlarining yana bir sababi bor edi. Bu ham bo’lsa, Buyuk Ipak yo’lini bir mamlakatga birlashtirib, undagi xavfsizlikni ta’minlash edi. Sharafuddin bir necha marta Mo’g’uliston, Eron va Iroqda mahalliy hokimlarning farovonliga yoki karoqchilar kuchayganligi sababli karvonlar va hatto elchilar yurolmay qolganliklari va hujga ham borish xavfli bo’lib qolganligini aytadi. To’xtamish va Boyazid bilan olib borilgan janglarda esa xaqikat to’la ravishda Temur tarafida edi. Bunga o’quvchining o’zi mutolaa chog’ida guvoh bo’ladi. Xulosa qilib aytganda, Amir Temur o’z davrining farzandi va eng yirik lashkarboshisi edi. Uning davri esa nihoyatda murakkab edi. XIV asr o’rtasiga kelib mo’g’ullarniig uchat g’arbiy uluslari — Oltin O’rda Chig’atoy ulusi, Hulogu ulusi harbiy va siyosiy inqirozga uchragan edi. Agar Temur bo’lmasa, To’xtamish yoki boshqa kuchli shaxs bu parchalanib 16
kuchsizlangan mulklarni albagga bnrlashtirishga, o’ziga qo’shib olishta urinardi. Undan tashqari 1368 yili Xitoyda Mo’g’ul hukmiga barham berilib, hokimiyat tanasiga xitoylarning Min sulolasi kelishi g’arbiy mo’g’ul uluslariga ham xavf tug’dirgan edi. Chunki xitoylar darxol Mo’g’ulistonni o’zlariga tobe’ ettirib, o’zlarini Chingizxonning vorisi deb e’lon qildilar, va bundai keyin Xitoy imperatorlari g’arbiy uluslar ham ularga bo’ysunishini talab qilishlari tabiiy edi. Shuning uchun ham g’arbda Temur va Tuxtamishxon kabi ikki yirik shaxsning sahnaga chiqishni tasodifiy emas edi. Amir Temur yurishlariga baho berishda shu holatlarni ham e’tiborga olish keraq Endi bir necha og’iz so’z asarning tili xaqida. Muhammad Alining tili eski o’zbek tilining ajoyib bir namunasidir. Uni biror-bir hozirgi davr bilan butunlay bog’lab bo’lmaydi. Bir tarafdan bu til biz ko’nikkanimiz Zahiriddii Muhammad Boburning tiliga o’xshasa, ikkinchi tarafdan shimoliy Buxoro bilan Xorazmning sharqi va Sirdaryo bo’ylaridagi tilni eslatadi. Umuman olganda, bu til qarluq, qipchok va ug’uz elementlarini o’z ichiga olgan bo’lsa ham, qarluq elementi unda ustun keladi. Va shu jihatdan haqli ravishda uni o’zbek tili deymiz. Bu til XIV—XVI asrlarda nafaqat Movarunnaxrda balki Volganing quyi oqimidagi Saritsindan (Volgograd) to Sind daryosi xavzasigacha oraliqda tarqalgap edi. Muhammad Ali Yazdiyning bayon uslubi shu qadar maftunkorki, biz bu usulni shuning uchun asarning tilini hozirgi adabiy tilga ko’chirmay o’zicha qoldirishga qaror qildiq Chunki bu asar XVI asr birinchi choragidagi o’zbek prozasining yirik va jonln iamunasidir. Shu bilan birga bu asar tili hozirgi zamon tilshunoslarida ham qiziqish uyg’otar degan iiyatdamiz. Muhammad Ali o’zi tarjimasini bajarayottanida aytarlik yosh bo’lmagan ko’rinadn. Chunki unda katta yoshdagilarga xos bo’lgan unutish 17
alomatlari seziladi. Masalan, ba’zi betlarda ayrim gaplar tugamay qolishi hamda gapniig o’rtasida ayrim jumlalar tushib qolish hollari ham uchraydi. Bunday hollarda biz u gaplarni forscha matnga ko’ra tikladik va tushib qolgan jumlalarni shartli ravishda keltirdiq Tarjimop ba’zi so’zlarni yozishda aniq qoidaga rioya qilmaydi. Masalan, shoh va shoxzoda so’zlarini shundan so’ng ―alif‖ bilan ham, ―alif‖siz ham yozadi. Bunday xollarda biz matn orfografiyasini saqlash uchun birinchi holda shoh shoxzoda va ikkinchi holda shoh shaxzoda shaklida keltirdik; ko’prik va fil degan so’zlarni u bir betning o’zida ko’prik va nil shakllarida keltiradi. Bunday xollarda ham bu so’zlarni tuzatib o’tirmay, matndagidek keltirdiq Ko’p hollarda hozir «ya» bilan boshlanadigan so’zlar ikki harf bilan keltirilganligi uchun biz orfografiyani saqlash uchun bu o’rnida ―ya‖ bilan yozdpk (masalan: Yazd, yangi, yamgur va h.q). krilcha ―ya‖ ―yu‖ yoki ―yo‖ saqlashish esa o’quvchi extiyojiga bog’landi. Buni xatto o’rnida ko’rmagaylar 6 .
forscha matnda Sharafuddin klassik arab va fors she’riyatidagi anьanani davom ettirib, asarning har bir betiga qator she’rlarni kiritgan. Lekin ko’pincha bu she’riyatda u aytarlik yuksak mahoratga erisholmagan va shuning uchun keltirilgan sheьrlarning ba’zilari ancha sust bo’lib qolgan. Tabiiy, Muhammad Ali bu sheьrlarning hammasini o’zbekchaga o’giravermagan. Faqat u ba’zi she’rlarnigina qoldirgan va ularni ancha ustalik bilan o’zbekchaga ag’dargan. Bunday she’rlar Muhammad Alining she’riyat bobida ancha mahorati bo’ltanligidan guvohlik beradi. Xalqimiz qadimgi qaxramonlar haqida dostonlarni sevib o’qnganliklarini yaxshi bilamiz. O’tgan asrning 40-nchi va 50-nchi yillar 6
Temur tuzuklari. 59-bet.
18
oxirlarigacha ham eski arab yozuvida sovet davridan ilgari chop etilgan «Abo Muslim», «Iskandarnoma», «Shoxnoma» kabi kitoblarni gashtaklar va shunga o’xshash yig’inlarda eski yozuvni bilgan bir odam o’qirdi, qolgan ishtirok etuvchilar diqqat bilan eshitardilar. Shunda kitobdan voqea rivojlanishiga qarab tinglovchilarda kulgi ham, ko’z yoshi ham bo’lardi, lekin u kitoblar, ayniqsa «Shohnoma», afsonaviy yoki yarim afsonaviy Eron shoxlari haqidagi uydirmalarning mohirona she’riyatga solingani edi. «Zafarnoma» esa real qahramon va pahlavon, ajdodimiz sohibqiron Amir Temur Ko’ragonning hayoti va faoliyati haqidagi haqqoniy xabarlarning tavsifidir. O’ylaymizki, qahramon bobomizning hayotnomasi sizga manzur bo’lgay. Ushbu nashrda hoshiyadagi raqamlar va satr ichidagi og’ma chiziq sahifa raqami va uning boshlanish joyini bildiradi. Xijriy tarixlardan keyin qavs ichida ularning melodiyga o’tkazilganlarini keltirdiq Shartli qavs ichida keltirilgan so’z va iboralar forscha matnga ko’ra tiklangan. Kitobning oxirida ba’zi jug’rofiy iboralar va tushunchalar izohlangan. Qur’oni karim oyatlari tanqid asosida emas, transkripsiya qoidalari asosida o’qildi va izohlarda ularning tegishli suralardagi o’rni ko’rsatildi. Tagan: ra’iya, tobe’, voqe’, voqe’a, taalluq kabi bir qator kalimalar tarjimon-muallif yozgai holda qoldirildi, juz’iy o’zgarishlar bilan tabdillanman. Qulyozmadagi ba’zi siyrak uchraydigan, jumladan, arabchasi dol, kof, lom va yo harflaridan tarkib topgan, bir qarashda «daklay» deb o’qish mumkin bo’lgan so’zni shartli ravishda ―dikkalay‖ - deb o’qildi. Bu, darvoqe, dushman boshiga tik, tikkalay bordi degan Buxoro va Xorazmda saqlangan iboraga ham mos keladi. Bu narsa ayrim boshqa hollarda ham uchraydi. Dunyodagi yagona o’zbekcha qo’lyozmasi asosida tayyorlangani uchun ham kitobda bunday sohtaliklar bo’lishi tabiiy. Ko’rsatkichlardagi raqamlar qo’lyozma matnining varaq sahifalarini bildiradi. Mundarijada esa ushbu nashr betlari ko’rsatildi. |