Entomologiya p65

107
1. Kasallikning infeksiya manbaini  aniqlash.
2. Serologik usul.
3. Indikator o‘simliklar  usuli.
4. Elektron mikroskopiya usuli.
5. O‘simlik hujayrasini  tekshirish usuli.
6. Lyuminotsion analiz usuli.
7. Anatomik usul.
8. Kimyoviy usul.
Kasallikning infeksiya manbaini aniqlash uchun  quyidagi
usullardan foydalaniladi. Kasallangan o‘simlik shirasi bilan
zararlash usuli. Bu usuldan bir-biriga tekkan o‘simliklarda tarqalishi
mumkin bo‘lgan kasalliklarni aniqlashda foydalaniladi. Buning
uchun kasallik belgisiga ega bo‘lgan o‘simliklar shirasi uning bargini
mayda qirqib, hovonchada suv va abraziv  aralashtirilib yanchiladi.
Hosil bo‘lgan massa ikki qavatli dokada siqib suvi ajratib olinadi.
Olingan suyuqlik paxta, shpatel, doka vositasida sog‘lom o‘simlik
bargiga surkab, kasallik belgilarining namoyon bo‘lishi intensivligi
kuzatib boriladi.
Kasallik belgilarining namoyon bo‘lishini kuzatish uchun
payvandlash usulidan ham foydalaniladi.
Kasallikni hasharotlar vositasida tarqalishini nazorat qilish
uchun shaftoli shirasi (Muzodes persicae) dan foydalaniladi. Buning
uchun maxsus ajratilgan joyda boshqa hasharotlar bo‘lmagan
sharoitda kasallangan o‘simliklarning sog‘lom o‘simlikni
kasallantirishi amalga oshiriladi.
Ba’zan kasallarning viruslar keltirib chiqganligini isbotlash
uchun bir joydan ikkinchi joyga ko‘chirib o‘tqaziladi. Masalan,
malinaning xlorozi nima sababdan kelib chiqqanligini aniqlash
uchun boshqa tuproqqa ko‘chirib o‘tqaziladi. Bunda xloroz viruslar
tomonidan keltirib chiqarilgan bo‘lsa yangi tuproq sharoitida
sog‘ayib ketmaydi.
Serologik usul yordamida issiq qonli hayvonlar (quyon, qo‘y,
ot) qoniga viruslar jo‘natilganda ularning qon plazmasida shakli
o‘zgargan oqsillar antitil yoki antigenlarni hosil qiladi. Hayvon
qonidan olingan zardob o‘zida antigenlarni saqlab, shu virus keltirib
chiqaruvchi kasallikka nisbatan ijobiy reaksiya beradi va virusga qarshi
zardob deb nomlanadi. Antigen va zardobdagi antitela orasidagi
reaksiya serologik reaksiya deyiladi.

---

108
Virus kasalligini aniqlashda M.S. Dunine va N.N.Popov (1937)
tomonidan tavsiya qilingan tomchili serologik usuldan foydalaniladi.
Buning uchun buyum oynasining chetiga ikkita tomchi kasallangan
o‘simlikdan siqib olingan sharbatdan tomiziladi. Bu tomchilarning
bittasiga virus bilan kasallantirilgan hayvon zardobi, ikkinchisiga
antigen kiritilmagan hayvon zardobi tomiziladi. Sharbat va zardob
aralashtirilib, 1—3 daqiqadan keyin kuzatilganda, sharbat tarkibida
virus mavjud bo‘lsa, tomchi o‘rnida oqish paxtasimon dog‘lar paydo
bo‘ladi. Agar sharbat tarkibida virus bo‘lmasa, tomchi loyqa holatida
qoladi.
Ilmiy-tadqiqot institutlarida agarli gelda peretsitatsiya
reaksiyasidan foydalaniladi. Bu usulning qulayligi reaksiya natijasini
fotosuratlarda rasmga olish mumkin.
Indikator o‘simliklar usuli ma’lum virusga aniq ifodalangan
belgilarni hosil qilishga asoslangan. Masalan, tamaki mozaikasi
virusi uchun Nicotiana glutinosa L. o‘simligi asosiy indikator
o‘simlik hisoblanadi. Bu o‘simlikning kasallantirilgan bargi
yuzasida 2—3 kun ichida kuchli nekrozli dog‘lar paydo bo‘ladi.
Kartoshkaning X virusi uchun gomfrenu (Yomphrena globosa),
bodring mazaikasi uchun Nicotiana tobagum, qulupnayni
kasallantiruvchi viruslar uchun yovvoyi o‘rmon qulupnayi
(Fragaria vesca), mevali daraxtlarning viruslari uchun sho‘ra
(Shenopodium albium) o‘simligidan foydalaniladi. Bu o‘simlik
barglari kasallangan o‘simlik sharbati bilan zararlantiriladi va
belgilarning namoyon bo‘lishi aniqlanadi. Kasallantirish uchun
i n d i k a t o r   o ‘ s i m l i k l a r   3 — 4   t a   b a r g   h o s i l   q i l g a n   v a q t i
foydalaniladi.
Elektron mikroskop usuli. Viruslarning shakli va tuzilishini
o‘rganish, elektron mikroskop kashf qilingandan keyin boshlandi.
Tadqiqotlar natijasida shu narsa aniqlandiki, 70% fitopatogen
viruslar  tayoqcha yoki i psimon,  30% sferik shaklda bo‘ladi.
Tayoqchasimon shakldagi fitopatogen viruslarga tamaki mozaikasi
(VTM),  bodring yashil mozaikasi (VOM-2),  i psimon shakldagi
viruslarga kartoshkaning X, Y, A, S viruslari, olxo‘ri virusi —
dumaloq, halqasimon dog‘lar shakliga danakmevali o‘simlik viruslari
misol bo‘ladi.
Kimyoviy usulda viruslarni aniqlash. Bu usuldan bodringning
oq va yashil mozaikasini aniqlashda foydalaniladi. Buning
uchun kasallangan o‘simlik mevasi olinib, meva po‘stidan

---

109
tozalanadi va mag‘zi havonchada ezib sharbati olinadi. Meva
sharbati ikki qavatli dokada suzib olingandan keyin, unga 3%
li CuSO
4
 (1 hissa mis kuporosi, 3 hissa meva sharbati) qo‘shib
aralashtiriladi. Kasallangan o‘simlik meva sharbati sariq-yashil
rangga kirsa, sog‘lom o‘simlik meva sharbati yashil rangda
qoladi.
7.3. Virus kasalliklariga qarshi kurash choralari
Fitopatogen viruslar bilan kasallangan o‘simliklarni davolash
mumkin emas. Virus kasalliklarining kelib chiqmasligi va
tarqalmasligi uchun profilaktik, ogohlantiruvchi chora-tadbirlarni
o‘z vaqtida qo‘llash zarur. Eng muhim tadbirlardan biri virus
kasalliklariga chidamli navlarni yaratish hisoblanadi. Tabiatda turli
qishloq xo‘jalik ekinlari orasida virus kasalliklariga nisbatan chidamli
navlar mavjud. Ayrim o‘simliklar chidamliligi tufayli viruslarning
salbiy ta’siri sezilmaydi yoki o‘simliklarning immunologik
xususiyati tufayli kasallik belgilari namoyon bo‘lmaydi. Ayrim
navlarda virus bilan kasallangan hujayralar nobud bo‘lib, nekroz
hosil qiladi va kelgusida ularning tarqalishiga imkoniyatni chegaralab
qo‘yadi.
Keyingi yillarda yaqin turdagi yoki shtammdagi viruslarning
interferensiyasi — mos kelmasligi usulidan ham foydalanilmoqda.
Buning uchun kuchsiz patogenlik xususiyatga ega bo‘lgan virus
shtammi bilan kasallantirilgan o‘simliklar kuchli patogenlik
xususiyatiga ega bo‘lgan shtammlar bilan kasallanmasligi
aniqlangan.
Virus kasalliklarining zararini kamaytirishda urug‘lik va
ko‘chatlarning sog‘lom o‘simliklardan tayyorlanishi ham muhim
hisoblanadi. Virus bilan kasallangan bodring, pomidor
urug‘larini kuchli okismetil (trinatriy fosfat) yoki yuqori
haroratda qizdirish yaxshi samara beradi. Kartoshkachillikka
ixtisoslashgan urug‘chilik xo‘jaliklarida ekinzorlar virusologik
tekshirishdan o‘tkazilib, virus kasalligi belgisiga ega bo‘lgan
o ‘ s i m l i k l a r   d a l a d a n   t e r i b   c h i q a r i b   t a s h l a n a d i .   V i r u s
kasalliklarining mevali bog‘larda, qulupnayda tarqalishiga yo‘l
qo‘ymaslik uchun ko‘chatlar sog‘lom o‘simlikdan tayyorlanishi
shart. Buning uchun onalik bog‘larini muntazam fitosanitar
nazoratidan o‘tkazib turish kerak.

---