Entomologiya p65
Yüklə 3,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
100 mevasida qo‘ng‘ir rangdagi dog‘ hosil bo‘ladi, barg plastinkasi yuqori tomonga qarab buralib ketadi va o‘simlik o‘sishdan orqada qoladi. Mexanik jarohatlanishdan kelib chiqadigan kasalliklar. Bunday kasalliklar qatoriga meteorologik omillardan shamol, jala, do‘l, qor, bo‘ron, yashin ta’siridagi va inson vositasidagi hosilni yig‘ish va transportda tashish jarayonida, o‘simliklarga shakl berishda va ko‘chirib o‘tqazish davrida hosil bo‘lgan zararlanishlar kiradi. Mexanik zararlanish ayrim o‘simlik a’zolariga yoki ayrim to‘qimalariga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, bug‘doyni yig‘ishtirib olish davrida kombaynning noto‘g‘ri sozlangan qismlari bug‘doy donini turlicha zararlaydi. Savollar Bargning quyoshdan kuyishi qachon sodir bo‘ladi? Past havo harorati ta’sirida o‘simliklarda vujudga keladigan kasalliklar qanday turlarga bo‘linadi? Yorug‘likning yetishmasligi yoki ortiqchaligidan kelib chiqadigan kasalliklar qaysilar? Kimyoviy moddalarning ta’sirida vujudga keladigan kasalliklar qochon sodir bo‘ladi? 101 7-BOB. Fitopatogen viruslar Viruslar Yerdagi hayotning sodda ko‘rinishi bo‘lib, o‘lik materiyaning tirik materiyaga o‘tish shaklidir Ular hujayra tuzilishiga ega bo‘lmaganidan sitoplazmasi va yadrosi, energiyani ishlab beruvchi mitoxondriysi, oqsilni sintez qiluvchi ribosomalari bo‘lmaydi. Viruslar modda va energiyaning almashinuvi va ko‘payish xususiyatiga ega emas. Ularning irsiy o‘zgaruvchanligi tirik hujayra hisobiga amalga oshadi. Viruslar lotin tilida zahar degan ma’noni bildirib, ular hujayralar ichidagi parazitlar hisoblanadi. Viruslar tabiatda keng tarqalgan bo‘lib, o‘simlik, hayvon va insonlarda kasalliklar keltirib chiqaradi. Ular hujayrali tuzilishga ega bo‘lmaydi, faqat tirik organizmlar hujayrasida ko‘payadi. Hozirgi vaqtda inson, hayvon va o‘simliklarda parazitlik qiluvchi 3000 dan ortiq turdagi viruslar aniqlangan bo‘lsa, o‘simliklarda parazitlik qiluvchi viruslarning 600 dan ortiq turi mavjud. Ular dukkakli, g‘alla donli, mevali, sabzavot, rezavor ekinlarda kasalliklarni keltirib chiqaradi. Virus kasalliklari bilan ituzumdoshlar oilasiga mansub o‘simliklardan kartoshka, pomidor, tamakilarda mozaika, pakanalik va sariq kasalliklarini keltirib chiqaradi. Bakteriyafaglar foydali bakteriyalardan antibiotik hosil qiluvchi va achituvchi bakteriyalarda parazitlik qilib, ishlab chiqarishga katta zarar yetkazadi. Virus kasalliklarini o‘simliklarda dastlab 1892-yilda D.I.Ivanovskiy kashf qilgan. Uning fikricha, viruslar o‘lchami juda mayda, tez ko‘payish va tarqalish xususiyatiga ega. Keyinchalik gollandiyalik mikrobiolog M.Bayrinbak (1898) tamaki mozaikasini o‘rganib, filtrdan o‘tuvchi — zahar— virusni aniqladi. 1898-yilda germaniyalik olimlar hayvonlarda oqsil kasalligini keltirib chiqaruvchi viruslarni aniqlaganlar, 1906- yilga kelib 29 ta turdagi o‘simliklarda virus kasalliklari mavjudligini aniqlaganlar.1935-yilda amerikalik bioximik, virusolog U. Stenli 102 tamaki mozaikasining qo‘zg‘atuvchisini kristall holda ajratib oldi. 1937-yilda ingliz olimlari F. Bouden va N. Piri bu viruslarning tarkibi 95% oqsil, 5% nuklein kislotasidan tashkil topganligini aniqlagan. Fitovirusologiya fanining rivojlanishida rus olimlaridan A.A.Yachevskiy, V.L. Rijkov, M.S. Dudin, I.K. Atabekov, Yu.I.Vlasov, o‘zbek olimlaridan A. Vahobov, J. Yo‘ldoshevlarning xizmatlari katta. Viruslarning kelib chiqish masalasi fanda turli qarashlarni vujudga keltiradi. Bunga asosiy sabab, ularni o‘rganishning qiyinligidir. T.I.Tixonenko (1971) fikricha, viruslar hayotning hujayrasiz shakli bo‘lib, begona hujayra tarkibida tabiiy sharoitda ko‘payish xususiyatiga egadir. Fitopatogen viruslarning shakli turlichadir. Bodring va tamaki mozaikasi tayoqchasimon, kartoshkaning x-virusi, piyozning, q a n d l a v l a g i n i n g s a r i q v i r u s i i p s i m o n , p o m i d o r n i n g bronzasimon, olchaning halqali dog‘lanish, tokning qisqa bo‘g‘inligini keltirib chiqaruvchi viruslar ko‘p qirrali, bug‘doyning chiziqli va kartoshkaning pakana bo‘ylilik kasalligini qo‘zg‘atuvchi viruslar batsilla shaklida bo‘ladi (25, 26, 27, 28- rasmlar). 25-rasm. Sharsimon viruslar. 26-rasm. Tayoqchasimon viruslar. Viruslarning o‘lchami ularning tuzilishi, shakliga va taraqqiyotiga bog‘liq ravishda o‘zgarib turadi. Hujayrada rivojlanish bosqichini to‘liq o‘tgan viruslar quyidagi o‘lchamda bo‘ladi. Tamaki mozaikasi virionlari 300x15 nm, bodringning yashil virusi 280x16 nm, kartoshkaning x-virusi 520x10 nm, lavlagining mozaikasi 730x60 nm ni tashkil qiladi. 103 27-rasm. Ipsimon viruslar. 28-rasm. Viruslarning egilgan shakli. Viruslarning kimyoviy tarkibida oqsil, nuklein kislotasi ko‘p uchraydi. Ular tarkibida DNK va RNK molekulalari alohida uchraydi. Nuklein kislotalar virus zarrachalarining markazida joylashib spiral hosil qiladi. Uning atrofida oqsil molekulalari bir zanjirli va qo‘sh zanjirda joylashadi. Viruslar kasallangan o‘simliklar hujayrasidagi oqsil va nuklein kislotalari hisobiga o‘ziga o‘xshash zarrachalarni hosil qiladi. O‘simlik hujayrasiga tushgan viruslar oqsilli po‘stloqdan ajralib, hujayradagi ferment faoliyatini boshqaradi. Natijada virusning o‘ziga o‘xshashli nuklein kislotasining hosil bo‘lishidan yangi virus zarrachalari vujudga keladi. Ular bir hujayradan ikkinchi hujayraga plazmolemma orqali o‘tib, hujayradagi modda almashinish jarayonining buzulishiga sabab bo‘ladi va yangi molekulali oqsil va nuklein kislotalarini hosil qiladi. O‘simlik poyasida viruslar harakati floemada — yuqoridan pastga qarab amalga oshadi. Viruslar xo‘jayin o‘simlik hujayrasida uning oqsilli po‘stlog‘ini parchalab, virusning nuklein kislotasini hosil qiladi va u yangidan hosil bo‘lgan oqsil bilan birlashib, ho‘jayin hujayrasidan tashqariga chiqadi. Viruslar past harorat va qurg‘oqchilikka chidamli bo‘lib, -55— 60 0 C haroratatda nobud bo‘lsa, ba’zan —90 0 C ga chidamlilikni namoyon qiladi. Ular spirt, efirga, ultrabinafsha nurlarga chidamli bo‘ladi. Viruslar o‘simlikdan o‘simlikka turlicha yo‘llar bilan tarqaladi: hasharotlar vositasida tarqalish; sog‘lom va kasallangan Yüklə 3,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|