Entomologiya p65
Yüklə 3,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
87 Yelimlarning hosil bo‘lishi daraxt va butalarning poya, navda va mevalarida tashqi muhitning noqulay sharoiti yoki mikroorganizmlar ta’sirida yuzaga keladi. Zararlangan o‘simlik a’zosining hujayrasi va hujayra devorlarining gidrolizlanishi tufayli sarg‘ish yoki qo‘ng‘ir rangli, ayrim holda qotib qoladigan yelimsimon modda ajralib chiqadi. Ekinlar kasalliklari tufayli ayrim davlatlarning qishloq xo‘jaliklari yo‘nalishlari o‘zgargan. Kofe daraxtining zang kasalligi tufayli Osiyoda kofe yetishtirish tugatilgan. G‘arbiy yarim sharda yetishtirilayotgan shakarqamishning virusli mozaika kasalligi tufayli nobud bo‘lishi kasallikka chidamli navlarni yaratgungacha saqlanib qolgan. Ekinlarning bunday kasalliklari keng tarqalishi turli sharoitlarda takrorlanib turadi. Avstraliyada 1890-yil tamakida keng tarqalgan soxta un shudring kasalligi, 1958-yilda dastlab G‘arbiy, keyin Sharqiy Yevropada, 1960-yilda Rossiyada va Kavkazortida kuzatilgan. Kasallik tufayli tamaki ko‘chatlari to‘liq qurib qoladi. 1953—1954-yillarda bug‘doy hosilining 70—80% ni nobud qilgan bug‘doyning qattiq qora kuya va zang kasalligi AQSH, Kanadada keng tarqalgan. Kasallikka qarshi kurashishning asosiy yo‘li chidamli navlarni yaratishdir. Q i s h l o q x o ‘ j a l i k e k i n l a r i n i n g k a s a l l i k l a r d a n k e l i b chiqadigan zararlari bevosita va bilvosita turlarga bo‘linadi. Kasalliklar tufayli ekinlar hosilining nobud bo‘lishi sog‘lom o‘simlik hosilidan kasallangan o‘simlik hosilini ayirish asosida hisoblanadi. Masalan, chang qorakuya kasalligi tufayli bug‘doy boshog‘ining to‘liq nobud bo‘lishi kasallangan o‘simliklar hosilining 1 ga yerdagi kamayishining foizdagi miqdoriga teng bo‘ladi. Ba’zan kasallik tufayli hosil miqdori kamaymasdan, uning sifati yomonlashadi. Kartoshka va olmaning kalmaraz, o‘rikning teshikli dog‘lanish kasalliklari hosilning tashqi ko‘rinishini va mazasini yomonlashtiradi. Demak, ekinlar hosili narxining pasayishi hisobiga ko‘rilgan bunday zarar bevosita zarar deyiladi. B i l v o s i t a z a r a r m i q d o r i k a r t o s h k a n i n g f i t o f t o r o z k a s a l l i g i d a n u n i n g p o y a s i y o k i t u g a n a g i n i n g m i q d o r i kamayishida ifodalanmasdan, keyinchalik tuganaklarini saqlash jarayonida boshqa tuganaklarning chirishiga olib kelishida namoyon bo‘ladi. 88 Qishloq xo‘jaligi ekinlarining kasalliklarga chidamli navlarni yaratish, kasalliklarga qarshi kurash bo‘yicha sarf qilingan xarajatlar, ilmiy-tadqiqot institutlari, firmalar va xo‘jaliklarning xarajatlari birgalikda juda katta iqtisodiy zararni keltirib chiqaradi. Masalan, AQSHda qishloq xo‘jaligi ekinlarining kasalliklaridan ko‘radigan zarari yiliga 3 mlrd dollarni tashkil qiladi yoki yillik mahsulotlarning 10%i nobud bo‘ladi. Qishloq xo‘jalik ekinlarining kasalliklari xo‘jaliklarga nafaqat iqtisodiy zarar yetkazadi, ularning ta’sirida ko‘pgina qishloq xo‘jalik mahsulotlari insonlar va hayvonlar uchun zaharlilik xususiyatlarini namoyon qiladi. Bunday mahsulotlardan tayyorlangan oziq-ovqatlar insonlarning zaharlanishini keltirib chiqaradi. Ko‘pgina g‘alla ekinlarini kasallantiruvchi Fusarium, Stachyobotrys, Aspergillus zamburug‘larining toksinlari inson va hayvonlar uchun katta xavf tug‘dirib, ko‘pincha o‘limga olib keladi. Savollar O‘simliklar kasalliklarining tashqi va ichki belgilari qanday kelib chiqadi? Kasallik belgilarining farqi qanday? O‘simlik kasalliklarining ti plari nechta? Chirish kasalligi qanday kelib chiqadi? So‘lish kasalligi qanday kelib chiqadi? Nekroz, dog‘lanish, kuyish va xloroz kasalliklarining belgilari qanday? O‘simlik kasalliklarining bevosita va bilvosita zararlarini tushuntirib bering. 89 5-BOB. O‘simliklar kasalliklarini klassifikatsiya qilish O‘simliklarning kasalliklarini klassifikatsiyaga solish ularning tabiatini to‘g‘ri tushunish va uni o‘rganishni osonlashtiradi. Tabiatda kasalliklarning ko‘rinishi va kelib chiqishi har xil bo‘lganidan ularni sistemaga solish talab etiladi. O‘simliklar kasalliklarini dastlab klassifikatsiyaga solish borasidagi ishlar Kulter (1914) ijodiga oid bo‘lib, u patogenlarning hujayrani nobud qiluvchi va uning hisobiga yashovchi, patogen hujayrani nobud qilmasdan uning hisobiga yashovchi va tabiiy nobud bo‘lgan o‘simlik qismlarida, qoldiqlarida hayot kechiruvchi turlarga ajratgan. O‘simlik kasalliklarini mukammal o‘rganish, uning kelib chiqishi va xususiyatlarini to‘g‘ri umumlashtirishda quyidagi prinsi plarga amal qiladigan klassifikatsiyalar yaratilgan. Tashqi ko‘rinishiga ko‘ra klassifikatsiya qilish. Kasalliklar o‘simliklarning kasallangan a’zolarida hosil qilgan tashqi belgilariga qarab umumiy prinsi p asosida bir guruhga birlashtirilgan. Kasallikning hosil bo‘lish o‘rniga qarab klassifikatsiya qilish. O‘simlikning ayrim a’zolarini kasallantiruvchi va o‘simlikning butun faoliyatini o‘zgartiradigan kasalliklarga bo‘linadi. Birinchi guruhga olxo‘rining danaksizlanish, makkajo‘xorining pufakli qorakuya, dog‘lanish kasalliklari, ikkinchi guruhga tuproqda hayot kechiruvchi zamburug‘lar yoki ob-havo sharoitining o‘zgarishidan vujudga keladigan xloroz, sovuq urish, so‘lish, ildiz chirish kasalliklari kiradi. Kasallikning davom etish muddatlariga qarab klassifikatsiya qilish. Kasalliklar qisqa muddatli va surunkali o‘tishi bilan bir-biridan farq qiladi. Qisqa muddatli kasalliklar tez o‘tib bir vegetatsiya davrida davom etsa, surunkali kasalliklar yildan yilga o‘tib boradi. Masalan, kartoshkaning fitoftoroz, donli ekinlarning zang kasalliklari keltiradigan zarari ko‘pligi tufayli milliy zarar doirasidan chiqib, dunyo miqyosida zarar keltiruvchi kasallikka aylangan. Yüklə 3,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|