Entomologiya p65

74
2-BOB. Fitopatologiya fanining rivojlanish tarixi
Barcha agrobiologik fanlar qatori fitopatologiya fani ham o‘z
taraqqiyotida fanlar rivojlanish qonuniyatlariga amal qilgan. Ya’ni,
insoniyat qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetishtirish jarayonida
o‘simliklarning turli kasalliklardan nobud bo‘lganliklarini va hosil
sifatining pasayishini xis qilganlar. Ayniqsa, bu jarayon dehqonchilik
madaniyati past bo‘lgan va ob-havo sharoiti yomon yillarda yaqqol
ko‘zga tashlangan. Zamburug‘lar keltirib chiqaradigan kasalliklar
to‘g‘risidagi ta’limotlar fan va texnika taraqqiyoti tarixi bilan uzviy
bog‘liqdir va dastlabki ma’lumotlar eramizdan oldingi IV asrda
Teofrat tomonidan aytilgan. Bu fanning rivojlanishini quyidagi
davrlarga bo‘lish mumkin:
1 davr — 19-asr o‘rtalarigacha bo‘lgan muddatda, 1578-yil
golland botanigi K.Klauzis 200 turdagi zamburug‘lar atamalarini
chop ettiradi.
18-asr ikkinchi yarmida Person (1761—1838)
zamburug‘larning dastlabki tafsilotlarini ikki tomli asarida bayon
qilgan bo‘lsa (1801), keyinchalik shved botanigi E.Frisa (1832)
zamburug‘larning birinchi sistematikasini  yaratadi.
Mikologiya fani rivojlanishining II davri 19-asr oxirigacha
bo‘lgan davrlarni o‘z ichiga oladi. Bu davrda A-de Bari tomonidan
eksperemenal mikologiya fani asoslab berildi. U zamburug‘larni
o‘stirish va sof kulturasining oshishi usulini ishlab chiqdi.
M.S.Voronin tomonidan kungaboqar o‘simligining zang
kasalligi, mikoriza hosil qiluvchi zamburug‘lar biologiyasi va
kasallik qo‘zg‘atuvchi zamburug‘lar sistematikasi o‘rganilgan.
Bu davrda umumiy mikologiya, fitopatologiya fanlari paydo
bo‘ldi.
III davr 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida zamburug‘lar
sitologiyasi faniga asos solinib, ularning yadrosi, genetikasi,
fiziologiyasi, biologiyasi, ekologiyasi ilmiy asoslari yaratildi.
Bu davrda A.A.Yachevskiy tomoindan (1863—1932) dastlab
mikologiya laboratoriyasi, keyin o‘simliklarni himoya qilish instituti

---

75
tashkil qilindi. 1897-yilda A.A. Yachevskiy Rossiyada birinchi bo‘lib
zamburug‘larni aniqlagichni yaratdi. Rossiya hududida uchraydigan
zang zamburug‘larining dastlabki tafsiloti V.G. Transhelo (1939)
tomonidan yozildi. 20-asr boshlaridan boshlab zamburug‘lar
fiziologiyasi faniga asos solindi.
Mikologiya fanining IV davrida zamburug‘lar fiziologik va biologik
xususiyatlarini o‘rganish boshlandi. Zamburug‘larning molekular
tuzilishini o‘rganish asosida zamburug‘lar metobolitlaridan
meditsinada, qishloq xo‘jaligida, sanoatda foydalinish masalalari
hal qilindi.
N.A. Naumov (1888—1959) mog‘or zamburug‘larning
m o r f o l o g i y a s i n i ,   s i s t e m a t i k a s i n i ,   R o s s i y a n i n g   a y r i m
regionlaridagi qishloq xo‘jalik ekinlarining mikoflorasini
o‘rganadi. S.I.Vanin (1890—1955) yillar davomida daraxt
o‘simliklari kasalliklarini o‘rgandi. A.S. Bondarsyev tomonidan
Yevroosiyo materigining Yevropa qismida ko‘katlar va madaniy
o‘simliklarni kasallantiradigan zamburug‘ kasalliklari to‘g‘risida
mukammal ma’lumotlar chop etildi. L.I. Kursanov (1956)—
mikologiya asoslari va tuban o‘simliklar aniqlagichini tuzib
chiqadi.
Fitopatologiya fani Respublikamiz sharoitida qishloq
xo‘jaligining muhim nazariy va amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan
masalalarini  hal qilmoqda. Dastlab, Respublikamizga
Rossiyadan g‘o‘za kasalliklarini o‘rganish uchun kelgan A. A.
Yachevskiy gommoz, fuzarioz kasalligining kelib chiqish
sabablarini o‘rganib, ularga qarshi kurash choralarini tavsiya
qildi.
Fitopatologiya fani Respublikamizda ham keng ko‘lamda
rivojlangan. Bunda birinchi bo‘lib Shreder tomonidan
g‘o‘zaning kasalliklari o‘rganilgan. A.Yachevskiy tomonidan
fuzarioz kasalligini qo‘g‘atuvchi zamburg‘larga batafsil tavsif
berilgan.
Respublikamizda fitopatologiya sohasida mutaxassislar
tayyorlash 1920-yildan boshlab O‘rta Osiyo Davlat universitetining
qishloq xo‘jalik fakultetida N.G. Zaprometov rahbarligida
boshlangan.
Keyinchalik, 1941-yilda Toshkent Qishloq xo‘jalik institutida
O‘simliklarni himoya qilish fakulteti ochilib, unda Osiyo,
Afrika, Lotin Amerikasining 50 ga yaqin davlatlari uchun

---

76
mutaxassislar tayyorlangan. Respublikamizda bu fanning
rivojlanishiga qator mahalliy olimlar o‘zlarining munosib
hissasini qo‘shgan.
S. Ramazanovaning ko‘p yillik ilmiy izlanishlari  Respublikamiz
sharoitida uchraydigan Verticillium turkumiga mansub
zamburug‘larning sistematikasi, biologiyasi, tarqalishiga oid bo‘lib,
u paxtazorlarda g‘o‘za navlarini kasallantirishga moslashgan
rassalarining hosil bo‘lish qonuniyatlarini ochgan.
A .   H a k i m o v n i n g   R e s p u b l i k a m i z   s h a r o i t i d a   g ‘ o ‘ z a
o‘simligining vilt kasalligiga qarshi biologik kurashda Trihoderma
lignorum zamburug‘ini tuproqda qo‘llash bo‘yicha ilmiy
tavsiyalari paxta hosildorligini oshirish va Verticillium
z a m b u r u g ‘ l a r i n i n g   i n f e k s i y a s i   m i q d o r i n i   k a m a y t r i s h
muommasini hal qilgan.
B.A. Hasanov Respublikamiz sharoitida g‘alla ekinlarining zang
kasalligi tarqalishi, sistematikasi, turlarini o‘rganib, ularga qarshi
kurash choralarini ishlab chiqqan.
E. Safiyazov tomonidan g‘o‘zada vilt kasalligini keltirib
chiqaruvchi  Verticillium dahliae zamburug‘ining biologiyasi,
hujayrasining  sitofiziologiyasi va  o‘zgaruvchanligi o‘rganib,
kasallikka chidamli navlarni yaratish asosida vilt kasalligiga qarshi
kurashish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqilgan.
I.M. Azimjonov tut daraxti vilt kasalligining kelib chiqishida
qatnashgan Verticillium turkumiga mansub zamburug‘larning turlar
tarkibini mevali bog‘larda va tutzorlarda o‘rganib, kasallik iqtisodiy
zararining ortib borishi ekologik sharoit bilan bog‘liqligini
asoslagan.
Muallif Respublika sharoitida qishloq xo‘jalik ekinlari va
begona o‘tlarda uchraydigan Fusarium zamburug‘larining
sistematikasini, biologiyasini, tarqalishini o‘rganish asosida
ularga qarshi kurash choralarini ishlab chiqqan. Qishloq
xo‘jalik ekinlarining fuzarioz kasalligi bu turkum vakillarining
kompleks turlarining ta’sirida kelib chiqishini aniqlagan.
Fuzarioz kasalligiga qarshi kurashni tashkil qilishda va
chidamli navlarni yaratishda kompleks turlar asosida
yaratilgan infeksion fonlardan foydalanish seleksiya ishida
yaxshi samara berishi va begona o‘tlarni ekinzorlardan bartaraf
q i l i s h   i n f e k s i y a   m a n b a i n i   k a m a y i s h i g a   o l i b   k e l i s h i n i
aniqlagan.

---