Entomologiya p65
Yüklə 3,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
64 Savollar To‘g‘ri qanotlilarning qaysi vakillari o‘simlikxo‘r hisoblanadi? To‘g‘ri qanotlilarning qishloq xo‘jalik ekinlariga zarar yetkazuvchi vakillari va ularning biologiyasini gapirib bering. Chigirtkalarga qarshi qanday kurash choralari qo‘llaniladi? 23-rasm. To‘g‘ri qanotlilar turkumi. Zararkunanda chigirtkalar: 1 — ko‘chmanchi chigirtkalar; 2 — marokash chigirtkalari; 3 — voha chigirtkasi; 4 — sibir chigirtkasi; 5 — qora tuproq chigirtkasi; 6 — to‘qay chigirtkalari; 7 — otbosar chigirtkasi; 8 — cho‘l chigirtkasi. 65 9-BOB. Foydali hasharotlar Qishloq xo‘jalik ekinlarida uchrab zarar yetkazadigan hasharotlarda yirtqichlik yoki parazitlik qilib hayot kechiradigan, natijada zararkunanda hasharotlarning miqdori kamayishiga sabab bo‘ladigan hasharotlar foydali hasharotlar deyiladi (24-rasm). Respublikamizda yetishtiriladigan g‘o‘za, bug‘doy, sabzavot, poliz va boshqa qishloq xo‘jalik ekinlariga zararkunanda hasharotlar, kanalar va boshqa bo‘g‘imoyoqlilar yetkazadigan zarar oqibatida hosildorlik sezilarli darajada kamayadi. Zararkunandalarga qarshi uzoq yillar davomida asosan kimyoviy kurash choralari keng qo‘llanildi. Kimyoviy moddalarni keng miqyosda qo‘llash atrof muhitni zararlanishi, suvning ifloslanishi, tabiatdagi foydali hayvonlar miqdorining kamayishi, ekologiyaning buzilishi, tuproqdagi mikroorganizmlarning nobud bo‘lishi hamda aholi o‘rtasida turli kasalliklarning kelib chiqishiga olib keladi. O‘simliklarning zararkunandalariga qarshi atrof muhit va inson uchun mutlaqo zararsiz biologik kurash usulini ilmiy asosda qo‘llash zarurati vujudga keladi. Mamlakatimizda o‘simliklarning biologik himoya qilishga katta e’tibor berilmoqda. Jumladan, foydali hasharotlar ko‘paytiriladigan biolaboratoriyalar soni O‘zbekistonda 1972-yilda 18 ta bo‘lgan bo‘lsa, hozirgi kunda 800 ga yaqin biolaboratoriya faoliyat ko‘rsatmoqda. Mazkur biolaboratoriyalarda qishloq xo‘jaligida foydalaniladigan 7 mln gektardan ortiq maydonni zararkunandalardan himoya qilish uchun foydali hasharotlar ko‘paytirilmoqda. Qishloq xo‘jalik ekinlari zararkunandalarida juda ko‘p sondagi hasharotlar tabiiy kushandalik qilib hayot kechiradi. Masalan, ninachilar, beshiktebratarlar va xonqizilar kabi hasharotlar yirtqichlik qilib hayot kechiradi. Lekin ular o‘simliklarni biologik himoya qilishda amaliy ahamiyata ega emas. Chunki ninachi, beshiktebratar kabi hasharotlar juda kam sondagi qishloq xo‘jalik ekinlarining zararkunandalari bilan oziqlanadi. Xonqizi kabi hasharotlarning esa laboratoriya sharoitida ko‘paytirish muammoligi 66 uchun qo‘llanilmaydi. Qishloq xo‘jalik ekinlari zararkunandalariga qarshi kurashda eng ko‘p qo‘llaniladigan foydali hasharotlar jumlasiga oltinko‘z, trixogramma va brakon kiradi. 24-rasm. Yetti nuqtali xonqizi: 1—lichinkasi; 2—g‘umbagi; 3—voyaga yetgan bosqichi; 4—ikki nuqtali xonqizi; 5—yirtqich qandala-antokaris; 6, 7—vizilloq pashsha lichinkasi va voyaga yetgan bosqichi; 8, 9, 10—oltinko‘z voyaga yetgan bosqichi, lichinkasi va barg ustidagi tuxumlari; 11—taxin pashshasi; 12—mevaxo‘rning tuxumini zararlayotgan trixogramma; 13—telenomus; 14—halqa i pak qurtining tuxumidan chiqayotgan telenomuslar; 15—arvoh kapalagining g‘umbagini zararlayotgan yaydoqchi; 16, 17—qora vizilloq qo‘ng‘iz va uning lichinkasi; 18, 19—yumshoq tanli qo‘ng‘iz va uning lichinkasi; 20—qizil ko‘krakli qo‘ng‘iz. 67 9.1. Xonqizilar oilasi Bu oila vakillarining yer yuzida 4200 turi, O‘zbekistonda 106 turi tarqalgan. Shundan 80 ga yaqini foydali hasharotlar hisoblanadi. Qo‘ng‘izlarining tanasi yarim shar shaklida bo‘ladi. Tuxumlari sariq rangda, uzunchoq shaklli. Xonqizining urg‘ochisi tuxumlarini o‘simlik bitlari to‘dasiga qo‘yadi. Tuxumdan chiqqan lichinkalar o‘simlik bitlari bilan yirtqichlik qilib oziqlanadi. Lichinkasi oziqlanib bo‘lgandan so‘ng, tanasini keyingi qismi bilan o‘simlik sirtiga yopishib g‘umbakka aylanadi. G‘umbakdan voyaga yetgan qo‘ng‘izilar chiqadi va 10—12 kun o‘simlik bitlari bilan qo‘shimcha oziqlanadi. Keyin juftlashib tuxum qo‘ya boshlaydi. Bitta urg‘ochisi 250 tadan 2900 tagacha tuxum qo‘yishi mumkin. Xonqizilar tog‘da voyaga yetgan hasharot (qo‘ng‘iz) bosqichida qishlaydi. Xonqizilarning yetti nuqtali xonqizi, nuqtali stetorus va o‘zgaruvchan xonqizi kabi turlari nihoyatda foydali hisoblanadi. Oltinko‘zlar. Ular to‘rqanotlilar turkumiga mansub. Qanotlari kamalak rangda tovlanib turadi. Oltinko‘zlarning bir juft murakkab yirik tillasimon ko‘zlari mavjud. Oddiy ko‘zlari yo‘q. Oltinko‘zlarning tanasi yashil — sarg‘ish rangli bo‘ladi. Tuxumlari oval shaklda bo‘lib, ularni uzun poyacha yordamida o‘simlik barg va novdalariga yakka-yakka yoki to‘p-to‘p qilib qo‘yadi. Lichinkalarining ko‘krak qismi enliroq bo‘lib, bosh va qorin tomonga ingichkalashib boradi. Lichinkalarining ko‘krak qismida 3 juft haqiqiy oyoqlari mavjud. O‘zbekistonda oltinko‘zlarning 11 turi ro‘yxatga olingan. Mazkur turlardan oddiy oltinko‘z va yetti nuqtali oltinko‘z juda samarali hisoblanadi. Yetti nuqtali oltinko‘z lichinkalari rivojlanishi davomida 350 taga yaqin yetuk bosqichidagi va 650 ga yaqin lichinka bosqichidagi o‘simlik bitlari bilan oziqlanadi. Oddiy oltinko‘z lichinkasi ham yirtqichlik bilan hayot kechiradi. U bir kecha-kunduzda 200 taga yaqin turli yoshdagi o‘rgimchakkana, 800 donaga yaqin o‘rgimchakkana tuxumlari va 50—60 tadan ortiq o‘simlik bitlari bilan oziqlanadi. Oddiy oltinko‘z lichinkalari g‘o‘za tunlamining tuxum va yosh lichinkalari hamda 70 ga yaqin turli bo‘g‘imoyoqlilar bilan oziqlanadi. Yüklə 3,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|