Entomologiya p65
Yüklə 3,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
61 Chirildoqlar oilasi vakillari kechasi ko‘p chirillaydi. Xonadonlarda uchraydi. Qishloq xo‘jalik poliz ekinlariga kuchli zarar yetkazadi. Buzoqboshilar oilasi vakillarining qanotlari kichik, oldingi oyoqlari kuchli yer qazishga moslashgan. Bosh qismi birmuncha katta. Respublikamizda buzoqboshilarning uch turi: oddiy, quyruqli va Turkiston buzoqboshilari uchraydi. Ularning uchala turi ham bir-biriga o‘xshash bo‘lib, barchasi o‘simliklarning ildizini kemirib zararlaydi. Zararlangan yosh o‘simliklar quriydi. Buzoqboshilar mevali daraxtlar, g‘o‘za, sabzavot va poliz kabi qishloq xo‘jalik ekinlari ildiz qismini kemirib zarar yetkazadi. Ba’zi turlari tibbiyotda turli kasalliklarga davo sifatida ishlatiladi. Buzoqboshilarning kattaligi 3,5—5 sm atrofida bo‘ladi. Tuproqda chuqur qazib 200—500 tagacha tuxum qo‘yadi. Buzoqboshilar oxirgi yoshdagi lichinka bosqichida 50—60 sm tuproq chuqurligida qishlaydi. Bir yilda bir marta avlod berib rivojlanadi. 8.2. Kalta mo‘ylovlilar Bu kenja turkum vakillarining mo‘ylovlari ko‘pincha i psimon, ba’zan to‘g‘nag‘ichsimon ti pda va kalta bo‘ladi. Mazkur kenja turkum chigirtkasimonlar, tetrigidrosimonlar va tri perstosimonlar bosh oilalariga bo‘linadi. Chigirtkasimonlar turlarining soni ko‘pligi jihatdan eng katta oila hisoblanadi. Dunyo bo‘yicha chigirtkalarning 10000 ga yaqin turi fanga ma’lum. Chigirtkalarning ko‘pchiligi tuxumlik bosqichida, ayrimlari yetuklik yoki lichinkalik bosqichida qishlaydi. Tuxumlarini tuproqqa tuxum qo‘ygichi yordamida maxsus ko‘zacha yasab bir oy davomida qo‘yadi. Tuxum qo‘yish davri tugagach, avval erkaklari, so‘ngra urg‘ochilari halok bo‘ladi. Tuxumlari tuproqda qishlab qoladi. Kelgusi yil bahorda tuxumlardan lichinkalar chiqadi va 12—24 soatdan so‘ng o‘simliklar bilan oziqlana boshlaydi. Lichinkalari turli yoshida va voyaga yetgan bosqichi bilan katta-kichikligi hamda mo‘ylov bo‘g‘imlarining soni bilan farq qiladi. Harorat yuqori va namlik kam bo‘lgan vaqtda juda yaxshi oziqlanadi. Aksincha harorat past bo‘lib namlik yuqori bo‘lsa, 62 oziqlanmaydi. Chigirtkalar yakka-yakka va jamoa (to‘da) bo‘lib yashaydi. Ular faqat o‘simliklar bilan oziqlanib ko‘payib ketgan vaqtda qishloq xo‘jalik ekinlariga katta zarar yetkazadi. To‘g‘ri qanotlilarning ba’zi turlari bilan qisqacha tanishib chiqamiz. Dala chirildog‘i turi. Dala chirildog‘i erkagining uzunligi 10—16 mm, urg‘ochisiniki 12—20 mm keladi: tanasi qora rangda, kulrang tukchalar bilan qoplangan. Uchinchi juft oyoqlari chigirtka va boshqa chirildoqlarga o‘xshab sakrashga moslashgan. Qanot ustligi qorinchasining uchiga yetib boradi. Ost qanotlari esa ikkita o‘siqcha shaklida qanot ustligining tagidan chiqib turadi. Qanot o‘simtalaridagi tomirlar urg‘ochilarida to‘g‘ri to‘qilgan to‘r, erkaklarida esa qanot uchlarining asosiy yarmida egri-bugri to‘r hosil qiladi. Urg‘ochilarida ingichka tuxum qo‘ygichi aniq ko‘rinib turadi, tuxumi oq yaltiroq tusda, uzunligi 3,5 mm, eni 1 mm keladi. Bordo chirildog‘i. Bordo chirildog‘i dala chirildog‘iga nisbatan biroz kichikroq bo‘ladi. Erkagi va urg‘ochilarining bosh qismi qora, orqasining oldingi qismida qora dog‘i va chiziqchalar mavjud. Bordo chirildog‘ining ham tanasi kulrang tukchalar bilan qoplangan. Erkaklarining qanot ustliklari qorinchasining oxiriga yetib boradi. Urg‘ochisida esa qorinchasidan kaltaroq bo‘ladi. Urg‘ochisining tuxum qo‘ygichi uzun va ingichka bo‘lib, orqa oyoqlarining son uzunligiga teng bo‘ladi. Bordo chirildog‘ining tuxumlari 2,5 mm uzunlikda va och qo‘ng‘ir rangda bo‘ladi. Dala chirildog‘i tuproq yorig‘iga, bordo chirildog‘i esa o‘simlik yer ostki poya qismining tuxum qo‘ygichi bilan teshib o‘sha yerga tuxum qo‘yadi. Ikkala chirildoqlarning ham lichinkalari yetuk chirildoqlardan jinsiy sistema yetilmaganligi, kichikligi va qanotlari rivojlanmaganligi bilan farq qiladi. Chirildoqlar katta yoshdagi lichinka bosqichida oziqlangan dalasida o‘simlik qoldiqlari ostida qishlaydi. Qishlovdan lichinkalar aprel oyining oxiri — may oyining boshida chiqadi va po‘st tashlab yetuk chirildoqqa aylanadi. Dala va bordo chirildoqlari lichinka hamda voyaga yetgan bosqichida g‘o‘za va boshqa ko‘pgina dala ekinlari maysalarining barg va poyalarini kemirib zarar yetkazadi. Mazkur chirildoqlarning ikkalasi ham bir marta avlod beradi. 63 Osiyo (to‘qay) chigirtkasi. Chigirtkalar, shuningdek, to‘qay chigirtkasi to‘liqsiz o‘zgaruvchan hasharotlar jumlasiga mansub bo‘lib: tuxum, lichinka va voyaga yetgan bosqichlarida rivojlanadi. Lichinka va yetuklik bosqichida turli oilaga mansub qishloq xo‘jalik ekinlarini kemirib oziqlanadi. Osiyo chigirtkasi Amudaryoning o‘rta va quyi oqimlari atrofidagi katta maydonlarda uchraydi. To‘qay chigirtkasining erkagi 6—7 sm, urg‘ochisi 7—7,5 sm uzunlikda bo‘ladi. Gala bo‘lib yashaydiganlari ko‘kish qo‘ng‘ir yoki sarg‘ish rangda bo‘ladi. Yakka yashaydiganlari esa yashil rangda bo‘ladi. To‘qay chigirtkasi tuxumlik bosqichida daryo va ko‘l yoqasidagi qamishzor hamda g‘allasimon o‘tpoyalarning tuprog‘ida qishlaydi. Lichinkalari O‘rta Osiyoda aprelning ikkinchi o‘n kunligida tuxumdan chiqa boshlaydi. Gala bo‘lib yashaydiganlari bir yilda bir marta, yakka holda yashaydiganlari esa ikki marta avlod beradi. Marokash chigirtkasi. Mamlakatimiz bo‘yicha marokash chigirtkasi bir million gektarga yaqin maydonga tarqalgan. Professor F.Gapparov ma’lumotiga ko‘ra, marokash chigirtkasi respublikamizning birgina Qashqadaryo viloyatida 20 ming gektar g‘o‘za maydoniga uchib o‘tib zarar yetkazgan. Erkak marokash chigirtkalarining uzunligi 2—3,5 sm, urg‘ochilariniki 2,5—4,2 sm keladi. Marokash chigirtkasi (23-rasm) jigar rangda, ko‘kragining old qismida X harfiga o‘xshash oqish hoshiyasi bor. Ko‘zachasi 2,5—5 sm keladi. Marokash chigirtkasi tuxumlik davrida ko‘zacha ichida cho‘l va tog‘ oldidagi yerlarda qishlaydi. Lichinkalari tuxumdan aprelning birinchi yarmida chiqa boshlaydi. Bir yilda bir marta avlod beradi. Lichinka va voyaga yetgan bosqichida qishloq xo‘jalik ekinlarini kemirib zarar yetkazadi. Kurash choralari. Chigirtkalarga qarshi kurashda ularning miqdorini hisobga olish zarur. Agar to‘da bo‘lib yashaydigan chigirtkalar bir metr kvadrat maydonda 15 dona uchrasa va yakka holda yashaydigan chigirtkalar bir metr kvadrat maydonda 5 dona uchrasa, ularga qarshi kimyoviy kurash choralarini olib borish zarurati tug‘iladi. Bu holda respublimizda qo‘llash uchun ruxsat etilgan pestitsidlar bilan ishlov beriladi. Jumladan: konfidor, 20% em.k., fenkill, 20% em.k., alfagard, 10% em.k., fastak, 10% em.k., sumi — alfa, 20% em.k va boshqa tavsiya etilgan pestitsidlardan foydalaniladi. Yüklə 3,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|