Ərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyası
Yüklə 3,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
Əfrasiyab Bədəlbəyli. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti 15
Az ərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyəti yanında Terminologiya Komit əsinin tapşırığı ilə ilk dəfə tərtib etdiyim “Musiqi terminl əri lüğəti” 1956-cı ildə əlyazması hüququnda çap edilib, tənqidi mülahiz ələrini, rəylərini, təklif və məsləhətlərini bilmək üçün əlaqədar t əşkilat və idarələrə, həmçinin musiqi terminləri yaratmaq işinə maraq göst ərən və rəğbət bəsləyən bəstəkar, musiqişünas və elmi işçilərə gönd ərilmişdi. O vaxtdan keç ən müddət ərzində həmin lüğət respublikamızın görk əmli musiqi mütəxəssislərinin iştirakı ilə Üzeyir Hacıbəyli adına Az ərbaycan Dövlət Konservatoriyasının Elmi şurasında, Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun Musiqişünaslıq bölməsində geniş müzakirə edilmişdir. Bu müzakirələr zamanı bəzi terminlərin semasioloji ifadəsi, ya da Az ərbaycan dilində verilən qarşılığı haqqında mübahisəli olan hər bir söz-termin, sonradan, yen ə də musiqi mütəxəssislərinin iştirakı ilə, Terminologiya komit əsinin iclaslarında yenidən ətraflı surətdə müzakirəyə qoyulub d əqiqləşdirilmişdir. Musiqi s ənətinin tarixinə və nəzəriyyəsinə aid Azərbaycan dilində ədəbiyyatın azlığı, mövcud musiqi dərsliklərində terminlərin işlədil- m əsindəki qarışıqlıq, mətbuat səhifələrində çıxan məqalələrdə, radio verilişlərində eyni musiqi məfhumunun ifadəsindəki müxtəliflik, çap olunan not
kitablarındakı mətnin yazılışında formal tərcüməçilik halları musiqi terminl
ərinin unifikasiyası işinin sahmanlanmasını, qaydaya salınmasını musiqi h əyatımızın və musiqi praktikamızın ən zəruri və təxirəsalınmaz v əzifəsi kimi irəli sürür. “Musiqi lüğəti” bu yolda görülən ilk təşəbbüslərdən biridir. Müəllifin qarşısına qoyduğu vəzifəyə görə, bu lüğət hazırda musiqi praktikamızda (m ətbuat səhifələrində, dərsliklərdə, radio və televiziya verilişlərində) işlənən musiqi terminlərinin yoxlanılmış, düzəldilmiş, dəqiqləşdirilmiş, vahid t
ərzə salınmış və nəhayət ümumiləşdirilmiş şəklindən və eləcə də xalqımızın musiqi həyatında (musiqi məclislərində, musiqi risalələrində, t əzkirələrdə və elmi kitablarda) vaxtilə istifadə olunan leksik materialın sisteml əşdrilmiş külliyyatından ibarət olmalıdır. Yalnız Azərbaycan xalq musiqisin ə xas olan terminlər üzrə verilən qısa məlumat isə yönəldici, Mü əllifdən 16 musiqi risal ələrindəki istilahları şərh və təfsir üçün istiqamətverici ilkin izahat m
əqsədini daşıyır. “Musiqi
lüğəti” üç bölmədən ibarətdir.
M
boyu böyük inkişaf yolu keçmiş və hazırda müasir çoxsəsli musiqi ilə yanaşı s əslənməkdə davam edən zəngin musiqi mədəniyyəti vardır. İlk əvvəl xalqın əmək prosesində sadə və olduqca ibtidai mahnı şəklində yaradılmış kiçik musiqi parçaları sonralar əməkçi xalq həyatının və günd əlik məişətin müxtəlif cəhətlərini özündə əks etdirməyə başlamış, ictimai quruluşun ayrı-ayrı şəraiti üzrə müxtəlif sinfi qollara ayrılmış və daim d əyişən tarixi vəziyyətlə əlaqədar olaraq yeni-yeni janrlar və formalar k əsb etmişdir. Musiqi xalqın ən fəal iştirakı ilə yaradılmış yüksək sənət nümunəsidir. Əsrlər boyu müxtəlif ictimai təbəqələrin mənəvi həyatında baş verən hər bir əlamətdar hadisə musiqidə öz əksini tapmışdır. Şirəsini dərin kök saldığı bir torpaqdan alan, eyni kök üzərində p ərvəriş tapıb ucalan möhtəşəm nəhəng ağacın iki böyük şaxəsi kimi, özlüyünd ə hər birinin bir çox qol-budağı olan aşıq yaradıcılığı ilə muğamat genetik c əhətdən bir-biri ilə sıx bağlıdır. Məhz bu üzvi təəllüqlə əlaqədar olaraq xalqımızın bu zəngin musiqi irsini iki aspekt üzrə öyrənib tədqiq etm ək lazımdır: 1. Tarix. Burada əsas problem musiqi sənətimizin Azərbaycan m ədəniyyəti tarixinin müəyyən bir sahəsi kimi qiymətləndirilməsindən ibar ətdir. Bunun üçün xalq musiqisinin, yəni yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, genetik c əhətdən bir-birinə çox yaxın olan aşıq yaradıcılığı ilə muğamatın (o cüml ədən təsniflər, rənglər, gaflar, diringələr, mahnılar və sairə) əsas inkişaf dövrlərinin elmi işlənməsi və işıqlandırılması çox mühüm vəzifələr- d ən biridir. Bu işdə, yəqin ki, qədim musiqi risalələrindən, eləcə də Yaxın Şərq ölkələrində hazırda nəşr edilən musiqi tarixi nəzəriyyəsi kitablarından istifad
ə edilməsi lazım gələcəkdir. Müəllif, bu vacib cəhəti nəzərə alaraq, köhn
ə musiqi kitablarında təsadüf edilən (lakin indi artıq musiqi Əfrasiyab Bədəlbəyli. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti 17
praktikasında az işlənən) terminləri də lüğətin söz tərkibinə daxil etməyi lazım bilmişdir. 2. N
m əsələsi bilavasitə onun formalaşması ilə əlaqədardır. Buna görə də musiqi irsini öyr ənmək işindəki ikinci əsas cəhət onun nəzəriyyəsini xüsusi surətdə t ədqiq etməkdən ibarətdir. Burada isə Azərbaycan xalq musiqisinin əsasını t əşkil edən məqam, kök sistemi ilə əlaqədar olan problemlərin işlənməsi ən vacib v əzifədir. Çünki hər bir xalqın musiqi dilini müəyyənləşdirən və b əlliləşdirən hər şeydən əvvəl məqamlardır. Məqam – musiqi intonasiya- sının əsasıdır. Odur ki, məqamların tərtibat cəhətini, quruluş xüsusiyyətini, onların daxili funksional əlaqədarlığını, eyni zamanda bir-birinə olan rabit ələrini, onların ifadə üsullarını, eləcə də musiqi formasının t əşəkkülündəki mövqeyini öyrənmək musiqinin əsas nəzəri tədqiqat işinin ana x əttini müəyyən etmək deməkdir. Buna görə də təsadüfi deyil ki, Az ərbaycan professional musiqisinin banisi, böyük alim və musiqişünas Üzeyir Hacıbəyli illər boyu apardığı tədqiqatın məhsulu olan “Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları” kitabını əsas etibarı ilə məhz məqam m əsələlərinin şərhinə həsr etmişdir. Həm də təəssüflə qeyd etməliyik ki, Üzeyir Hacıbəylinin həmin çox qiymətli kitabından sonra bizdə musiqimi- zin tarixi v ə nəzəriyyəsini yeni elmi tədqiqat və əsaslı ümumiləşdirmələr m əhsulu olaraq şərh edən heç bir sanballı əsər yaradılmamış və Üzeyir Hacıbəylinin başladığı axtarışlar lazımi səviyyədə davam etdirilməmişdir. Biz Az
ərbaycan xalq musiqisinin şəcərə etibarı ilə bir-birinə bağlı iki n əhəng qoldan (aşıq və xanəndə yaradıcılığı) ibarət olması müddəasını qeyd etdikd ə, yəqin ki, bu yaxınlığı əsas etibarı ilə, hər şeydən əvvəl, məhz m əqam ümumiliyində, kök birliyində görürük. (Ehtimal etmək olar ki, Üzeyir Hacıbəyli öz kitabında Azərbaycan xalq mahnıları, oyun havaları və “
segah m
əqamında yaradıldığını göstərdikdə 2
başlıca olaraq aşıq yaradıcılığını nəzərdə tutmuşdur; çünki aşıq musiqisinin çox qismi məhz h əmin bu məqamlar üzərində qurulmuşdur. Bunu biz Aşıq Qurbani, Abbas 2
Узеир Гаджибеков. Основы азербайджанской народной музыки. Баку, 1945, с. 9 (burada v ə sonrakı səhifələrdə tərcümə bizimdir – Ə.B.)
Yüklə 3,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|