Ərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyası
Yüklə 3,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MÜNDƏRİCAT
- Kompyuterd ə yığan
Əfrasiyab Bədəlbəyli. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti 505
qalan şagird kimi pərt, karıxmış vəziyyətdə dayanmışdım. Nəhayət, bir az c əsarətlənib dedim: - “Daisi” nə deyən sözdür, axı, mən bilmirəm? - “Daisi” y əni, rusca “sumerki” - deyə, Paliaşvili özü izah etdi. Soruşdum: - Bəs Bakıda nə sayaq tərcümə etmişdilər? Paliaşvili cib dəftərçəsini çıxarıb gürcü h ərfləri ilə yazdığı “qaş qaralan vaxt”, “alaqaranlıq” sözləini çətinliklə, həm d ə təhrif edərək oxudu. Mən bir qədər düşündükdən sonra Üzeyir bəyə müraci ətlə dedim: - Müəllim, məncə, “daisi” sözünü bizim dildə bircə kəlmə il ə ifadə etmək istəsək, “toran” deməliyik. Lakin belə hallarda tərcüməyə ehtiyac varmı? Mənə belə gəlir ki, biz öz dilimizdə də elə “daisi” desək, yaxşı olar. Həm də, kim bilir, bəlkə də müəllif bu sözü məcazi mənada işlətmişdir ...Hiss etdim ki, böyük bəstəkarlar sözlərimdən razı qalmışlar...”. Lakin t əəssüf ki, bu gözəl niyyət, yəni “Daisi” operasını Tbilisidə Az ərbaycan dilində oynamaq arzusu baş tutmadı. “Teatrda “asudəliyi” z əhmətə qatlaşmaqdan üstün tutan bəzi adamlar buna mane oldular”. 1969-cu ild ə “Elm” nəşriyyatı tərəfindən Əfrasiyab Bədəlbəylinin “ İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti” kitabının buraxılmasını istər peşəkar musiqiçil ər və istərsə də musiqi incəsənətimiz ilə az-çox maraqlananlar böyük r əğbətlə qarşıladılar. Bəs bu rəğbət nə ilə izah edilirdi? Əvvəla, qeyd etmək lazımdır ki, o dövrdə musiqi sənətinin tarixinə və n əzəriyyəsinə aid Azərbaycan dilində ədəbiyyatın azlığı, ikincisi, mövcud musiqi d ərsliklərində terminlərin işlədilməsindəki qarışıqlıq, dolaşıqlıq halları, bu və ya digər musiqi məfhumlarının, anlayışlarının yerli-yersiz işlədilməsi, xüsusən xalq musiqisi ilə bağlı istər tarixi və istərsə də nəzəri bilikl ərin məhdudiyyəti və sair belə nöqsan hallar baş alıb gedirdi. Buna gör ə də musiqi terminlərinin unifikasiya işinin sahmanlanması, qaydaya salınması musiqi həyatımızın ən zəruri və təxirəsalınmaz vəzifəsi kimi irəli sürülürdü. Görk əmli sənətkarın “Musiqi lüğəti” bu yolda atılan ilk addımlardan, ilk təşəbbüslərdən biri olmuşdur. Görk əmli sənətkar musiqi yaradıcılığı ilə yanaşı, bu yolda geniş t əbliğat işlərinə də böyük həvəs göstərirdi. Ümumittifaq “Bilik” c əmiyyətinin üzvü olan Əfrasiyab Bədəlbəyli bir çox elmi konfranslarda, iclaslarda musiqi s ənəti haqqında maraqlı məruzələrlə çıxış edirdi. İbrahim Quliyev 506
1970-ci ild ə bəstəkarın “Söyüdlər ağlamaz” operası tamaşaya qoyulur. Operanın mövzusu Böyük Vətən müharibəsi illərində azərbaycanlı döyüşçünün şücaəti və arxa cəbhənin həyatına həsr olunmuşdu. Bu dövrd ə xalq musiqisinə bir növ biganəliyi hiss edən bəstəkar, h əmin sənətin xüsusən cavan və gənc nəslin nümayəndələri arasında t əbliğinə ciddi fikir verirdi. Təkcə bunu demək kifayətdir ki, 1964-1965-ci ill ərdə Əfrasiyab Bədəlbəyli pioner və məktəblilərin bədii özfəaliyyətinin XVIII v ə XIX respublika olimpiadasının təşkilatçılarından biri və münsiflər hey ətinin sədri, 1964-cü ildə Azərbaycanın şəhər və kənd texniki-peşə m əktəbləri bədii özfəaliyyətinin XXIII respublika baxışında isə münsiflər hey ətinin üzvü seçilmişdir. Başqa bir maraqlı müsabiqə-festival 1969-cu ildə Azərbaycan Dövlət Neft v
ə Kimya institutunda təşkil olunmuşdu. Bu
yarış-konsertdə Bakıda təhsil alan xarici ölkə tələbələri Az ərbaycan xalq musiqisi, rəqsləri və şeir ifası üzrə bacarığını nümayiş etdirirdil ər. Müsabiqənin münsiflər heyətinə başçılığa isə, institutun rektorluğu tərəfindən, Əfrasiyab Bədəlbəyli dəvət olunmuşdu. Müsabiqənin t əşkili, keçirilməsi hamı tərəfindən yüksək qiymətə layiq görülmüş, münsif- l ər heyətinin rəhbəri Ə.Bədəlbəyliyə isə xüsusi təşəkkür elan edilmişdir. Bu m
keçirilm əsində sərf etdiyi əməyini ayrıca qeyd etmək vacibdir. Əfrasiyab Bədəlbəyli müsabiqənin təşkilinə böyük diqqət yetirmiş, münsifl
ər heyətinə respublikanın görkəmli sənətkarlarını - Əhməd Bakıxanovu, Şövkət Ələkbərovanı, Sara Qədimovanı, Bəxtiyar Vahabzadəni v ə başqalarını cəlb etmiş, müsabiqənin müvəffəqiyyətlə keçməsi, yeni-yeni istedadlı xalq musiqisi və muğam ifaçılarının aşkara çıxarılması üçün əlindən gələni əsirgəməmişdir. Bunun nəticəsi kimi, vətənimizin demək olar ki, bütün rayonlarından müsabiqədə iştirak etmək üçün Bakıya gəlmiş gənc müğənnilər, incəsənət xadimləri “Muğam-68” festivalının təşkilini yüksək qiym
ətləndirmiş və bu cür lazımlı tədbirin keçirilməsini ənənə şəklində davam etdirm əyi tövsiyə etmişlər. Bu ill
ərdə Əfrasiyab Bədəlbəylinin Azərbaycan televiziyası və radiosu il ə xalq musiqisi və muğamlar haqqında silsilə çıxışları da geniş tamaşaçı və dinl əyici kütləsinin böyük rəğbətini qazanmışdı. Musiqisevərlər sənətkarın Əfrasiyab Bədəlbəyli. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti 507
h ər verilişini səbirsizliklə gözləyirdilər. Əfrasiyab Bədəlbəyli sadə və eyni zamanda göz əl bədii dildə apardığı bu verilişlərdə xalq musiqisinin xüsusiyy ətləri, janrları haqda söhbət açır, milli folklorun keçmişi, XIX-XX əsr xalq musiqisi ifaçıları, müğənnilər barədə maraqlı məlumatlar verirdi. Söhb
ətlərində bəstəkar, tamaşaçılara bu və ya digər sənətkarın təkcə yaradıcılığının özünəməxsus cəhətlərindən deyil, həm də onun yaşadığı dövr v ə mühit haqqında da ətraflı danışırdı. Mövzu ilə əlaqədar Əfrasiyab B ədəlbəyli studiyaya xalq musiqisi ifaçılarını, xanəndələri dəvət edirdi ki, onlar da öz növb əsində söhbətləri musiqi nümunələri, muğamlar ilə müşayiət edərək verilişlərin daha canlı alınmasına imkan yaradırdılar. Əfrasiyab Bədəlbəyli harada olursa-olsun, harada çıxış edirsə-etsin daima maraqla, böyük ehtiramla qarşılanırdı. Onun özünəməxsus danışıq t ərzi, səsi dinləyiciləri hər dəfə özünə məftun edirdi. Bir çoxları xüsusən, onun mük əmməl hafizəsinə heyran qalırdılar. Sənətkar, çıxışlarının əksəriyyətini sinədən, qarşısında olan yazılı mətnə baxmadan edər, lazım g əldikdə şifahi xalq yaradıcılığı nümunələrindən, şeir və poemalardan, xalq mahnılarının mətnlərindən parçaları, atalar sözlərini və s. nümunələri əzbərdən söyləyərdi. Qeyd etm ək vacibdir ki, Əfrasiyab Bədəlbəyli Azərbaycan musiqisini t əkcə respublikamızda deyil, eləcə də xarici dövlətlərdə geniş təbliğ edirdi. Bel ə ki, bəstəkar, 1969-cu ildə Fransanın paytaxtı Paris şəhərində Az ərbaycan musiqisi haqqında mühazirələrlə çıxış edir. Səfər barədə s ənətkar özü Azərbaycan Teleqraf Agentliyinin müxbirinə verdiyi müsahib əsində demişdi: “...Səfərimdə başlıca məqsəd Parisin Musiqişünaslıq İnstitutuna getmək idi. Fransız alimləri Şərq xalqları musiqisinin, o cüml ədən Azərbaycan musiqisinin tarixini öyrənmək sah
əsində qiymətli iş görmüşlər. Azərbaycanın XIII əsrdə yaşamış görkəmli alimi v
ə musiqiçisi Səfiəddin Urməvinin iki kitabını fransız dilinə tərcümə ed ən Rudolf de Erlanjenin xidmətlərini xüsusi göstərmək lazımdır. Fransız həmkarlarım mənə Azərbaycan musiqisi haqqında məruzə etm
əyi təklif etdilər. Mühazirəni Parisin klublarından birində oxudum. Mühazir
əni dinləməyə Fransanın görkəmli şərqşünas alimləri, musiqişünaslıq institutunun nümayəndələri və jurnalistlər gəlmişdilər. Mən, kluba toplaşanları Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin gözəl nailiyyətləri ilə İbrahim Quliyev 508
m əmnuniyyətlə tanış etdim. Azərbaycan baletinin nailiyyətləri haqqında söhb ət maraqla qarşılandı. Mən, Azərbaycan musiqisinin lentə yazılmış bir sıra əsərləri ilə dinləyiciləri tanış etdim. Dinləyicilər Üzeyir Hacıbəylinin ölm
əz “Koroğlu” operasının müqəddiməsini, Bülbülün ifasında Üzeyir Hacıbəylinin romanslarını, Qara Qarayevin “Yeddi gözəl” baletindən parçaları səmimi qarşıladılar”. 1970-ci ild ə, Moskvada, ISME - Uşaq və Gənclərin musiqi tərbiyəsi üzr
ə Beynəlxalq cəmiyyətin konfransı keçirilirdi. Konfransın mövzusu - “ Uşaqların, yeniyetmələrin və gənclərin həyatında musiqinin rolu” - dünyanın bir çox ölkələrindən Moskvaya gəlmiş musiqiçi və pedaqoqların böyük
marağına səbəb olmuşdu. Konfransda Azərbaycan nümayəndə heyəti, başda Əfrasiyab Bədəlbəyli, musiqişünas Əhməd İsazadə, bəstəkar Oqtay Zülfüqarov v ə başqaları iştirak etmişdir. Beyn əlxalq forumda iclas və bölmələrdə oxunan mühazirələrlə yanaşı, “B əstəkarların dəyirmi stolu” ətrafında diskussiyalar keçirilmiş və burada Əfrasiyab Bədəlbəylinin çıxışı olmuşdu. Bəstəkar, Azərbaycanın ümum- t əhsil məktəblərində musiqi tərbiyəsinin rolu, uşaqların musiqi tərbiyəsi üçün xalq musiqi irsinin göz əl nümunələrinin tələblərinə cavab verən yük- s ək bədii dəyərli, ifa cəhətdən çətinlik yaratmayan, böyük tarixi həyatiliyi il ə seçilən əsərlərin öyrənilməsinin böyük əhəmiyyət kəsb etdiyi haqda söhb ət açmışdı. 1971-ci ilin oktyabrında Ə.Bədəlbəyli Azərbaycan Xor Cəmiyyətinin s ədri vəzifəsinə seçilir. Yaşı altmışı ötmüş musiqi incəsənətimizin ağsaqqalı, bu işində də var gücü ilə çalışır, ölkədə xor janrının inkişafı, t əbliği, bu sənət növünə diqqətin artırılması üçün bir çox tədbirlərin t əşkilinə bilavasitə rəhbərlik edir. Ə.Bədəlbəylinin yaradıcılığına xarici ölkələrdə də böyük maraq göst
ərilirdi. Belə ki, 1970-ci ildə, türk musiqişünası Altan Araslı Türkiyədə çapdan
çıxan “Musiqi məcmuəsi” jurnalında “İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti” kitabını ətraflı təhlil etmişdir. 1975-ci ild ə “İstambul Turizm Folklor Dərnəyi”nin rəhbərləri Ə.Bədəlbəylinin təşkilatçılıq bacarığını nəzərə alaraq ona məktubla müraciət etmişlər. Məktubda onlar, Azərbaycan və Türk sənətçilərinin qarşılıqlı əməkdaşlığını yaratmaq və Türk xalq rəqslərini tanıtmaq məqsədilə
Əfrasiyab Bədəlbəyli. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti 509
ölk əmizdə təşkil olunan şənliklərə dəvət olunmalarını ümid etmişlər. Lakin t əəssüf ki, görkəmli sənətkarın ağır xəstəliyi bu nəcib təşəbbüsün həyata keçm əsinə imkan verməmişdir. Bundan başqa, sənətkarın Azərbaycan xalq musiqisinin bütün janrlarını, Azərbaycan musiqi folklorunun özünəməxsus cəhətlərini və melodik
z ənginliyini, xalq musiqisinin professional bəstəkarlıq yaradıcılığının inkişafındakı rolunu və sairəni əhatə edən “Azərbaycan xalq musiqisi” adlı məqaləsi 1977-ci ildə, Ankarada, “Türk folklor konqresinin m əlumatları”nda, türk dilində çap olunmuşdur. Uzun ill ər boyu “Elm və həyat” jurnalının, “Ədəbiyyat və incəsənət” q əzetinin redaksiya heyətinin üzvü olan Əfrasiyab Bədəlbəyli bu və başqa m ətbuat orqanlarının səhifələrində tez-tez resenziyalar, tənqidi və problematik m əqalələr çap etdirir, hadisələrlə dolu həyatında baş vermiş əhvalatlar, görüşlər, tanışlıqlardan aldığı təəssüratlarını oxucularla bölüşdürürdü. Sənətkar opera və balet tamaşaları, bir çox görkəmli b əstəkarlar, o cümlədən Volfqanq Amadey Mosart, Mixail Qlinka, Pyotr Çaykovski, Nikolay Rimski-Korsakov, Modest Musorqski, Sergey Prokofyev, Reynqold Qlier, Tixon Xrennikov v ə şübhəsiz, Azərbaycan s ənətkarları Üzeyir Hacıbəyli, Müslüm Maqomayev, Asəf Zeynallı, Cəfər Cabbarlı, Səməd Vurğun, Qurban Primov, Fatma xanım Muxtarova və onlarca
başqa şəxsiyyətlər haqqında son dərəcə maraqlı söhbət açırdı. Əfrasiyab Bədəlbəyli gözəl sənətkar idi. Xalq onu çox sevirdi. B əstəkarı tanıyanlar arasında elə adam yox idi ki, onun dərin, ensiklopedik biliyin ə, fenomenal hafizəsinə, fədakarlığına, hazırcavablığına və ən başlıcası insaniyyətliyinə heyran qalmasın. Prinsipial, təvazökar, mehriban, zarafatcıl, həyatsevər Əfrasiyab Bədəlbəylinin yüksək ideya, nikbin ruh və d ərin xəlqiliklə dolu yaradıcılığı Azərbaycan milli musiqisinin ayrılmaz hiss əsi kimi bu gün də yaşayır. İbrahim Quliyev
510
Summary
Afrasiyab Badalbeyli entered the history of Azerbaijani Music as a famous composer, the author of the first national ballet and so many musical compositions of various genres, as well as an academic musicologist, linguist, publicist, and a translator. Afrasiyab Badalbeyli is an author of multitudinous and invaluable scientific op-ed (opinion-editorial) pieces and booklets, lectures and speechifications, devoted to history and theory of Azerbaijani music, outstanding cultural figures of Azerbaijan. On speaking about Afrasiyab Badalbeyli, we primarily mention his "Music Dictionary", the widely spread scientific-cognitive edition, having become a table-top book for researchers of original musical culture of Azerbaijan, as well as for mass music public. A.Badalbeyli titled his work "Explanatory Monographic Music Dictionary". This was logical, because, starting from the front pages of the edition, the author attracted reader's attention to various encyclopedic information on musical art in the whole. The "Music Dictionary" consists of the following sections: From the author, Structure of the Dictionary, Abbreviations, Azerbaijani Music Terms, Music Terms, Foreign Words and Terms, occurred in music literature, Remarks, Clarifications, and Monographic information. Similar sections can be found in the other publications of this kind, as well, but the point is in riches of the informative material itself. The each of the listed sections of the "Music Dictionary" can be characterized as a significant step in the field of studying of the definite problematics of the music science. A.Badalbeyli in the Introductory part of the "Music Dictionary" clarified strategic purpose of his investigation: "Lack of literature in the Azerbaijani language on history and theory of musical art, illegibility in the terminology use in music textbooks, different interpretations of the same music ideas on the pages of periodical press and radio broadcasting, formal translations, appeared in books of printed music, etc. require unification of music terms, bringing this problem to the forefront as an urge task of our music life and practice". As is clear from the cited passage, A.Badalbeyli enlightened existing up to now problems of native music's knowledge in close-up view. Incontestable is the fact that Azerbaijani musicology in the XX century was based on progressive traditions of the Russian Soviet music science. Certainly, A.Badalbeyli adhered to these traditions, as a son of his time, however, he repeatedly pointed out, and sometimes he emphasized emergency of widening of investigations sphere on history and theory of music just in the native Azerbaijani language. As though anticipating the present day's events, A.Badalbeyli strategically defined the highway of Azerbaijani music science, attracting attention to creation of the integrated music terminology base in the language of fathers and mothers of the Azerbaijani people. He adjusted this actual subject in the each page of the "Dictionary". To develop and glorify the Azerbaijani musical culture, we, musicologists, should continue his activity. 511
MÜNDƏRİCAT Müqəddimə............................................................................................. 5
Məsul redaktordan ................................................................................. 8
Müəllifdən.............................................................................................. 13
Şərti ixtisarlar.......................................................................................... 33 Azərbaycan musiqi terminləri................................................................. 37
Musiqi ədəbiyyatinda işlənən xarici söz və terminlər............................. 333
İbrahim Quliyev. Milli musiqimizlə döyünən sənətkar ürəyi................. 485
Summary................................................................................................. 510
Yaradıcı qrup: Elmi redaktor Cəmilə Həsənova Rəssam Alina Cahangirova
Tişakova İrina
Gülnar
ə Məmmədova Document Outline
Yüklə 3,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|