Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 20.5. Subhumid tropik landşaftların torpaqları
- 20.6. Subarid tropik landşaftların torpaqları
- Torpaqəmələgətirən süxurlar
Belə şəraitlərdə əmələ gələn torpaqları torpaqşünasların müxtəlif milli məktəbləri eyni adlandırmırlar. Məsələn, ingilis dilində danışan Afrika və Hindistan ölkələrində onları qırmızı torpaqlar, Avstraliyada və Yeni Zelandiyada – qırmızı yerlər adlandırırlar. Bu adlarda, torpaqəmələgətirən süxurlardan – qırmızı rəngli qədim aşınma məhsullarından irsən keçmiş torpağın qırmızı rənginə diqqəti cəlb edirlər. Fransız torpaqşünasları bu torpaqları dəmirləşmiş (ferritləşmiş) adlandırmaqla, güman edirlər ki, vaxtaşırı rütubətlənən tropik iqlim şəraitlərində torpaqəmələgəlmə zamanı alüminium deyil, yalnız dəmir-üç oksid ayrılır. Keçmiş Sovet İttifaqında dünyanın fiziki-coğrafi atlasında və torpaq xəritələrində mövsümi rütubətlənən tropik meşələrin və hündür otlu savannaların ferralitli torpaqları və quru savannaların qırmızı qonur torpaqları ayrılır.
Bu torpaqlar mövsümi leysan yağışlı və quraqlıq dövrlərin növbələşdiyi şəraitlərdə inkişaf edirlər. Quru mövsümün axırına yaxın torpaq quruyur və ot bitkiləri saralır, lakin sonrakı rütubətli mövsümdə yağışlar torpağı nəinki yuyur və onun su ehtiyatını bərpa edir, həm də müəyyən topoqrafik şəraitlərdə mövsümi bataqlaşmaya səbəb olur. 170
Yüksək dərəcədə mövsümi rütubətlənmə şəraitlərinə işıqlı tropik meşələrin və hündür otlu savannaların müxtəlif landşaftları uyğundur. Tropiklərin işıqlı meşələri ağacların sərbəst yerləşməsi, işığın çoxluğu və bunun nəticəsi olaraq, hündür boylu otların sıx örtüyü ilə səciyyələnirlər. Tropik meşələrin görkəmli tədqiqatçısı P.U.Riçardsın (1961) fikrinə görə yağışlı qaranlıq və işıqlı meşələrin arasında sərhəd, bilavasitə temperatur şəraitləri ilə yox, quru mövsümün mövcud olması ilə müəyyən edilir. Hündür otlu savannaların biosenozları ot bitkilərinin meşə ağacları ilə, ağaclar qrupu və ayrı-ayrı ağac nümunələri ilə müxtəlif uyğunlaşmaları seriyasından ibarətdir, bu da meşə- savanna, park savannası, savanna mozaikası və bu kimi adlarda öz əksini tapmışdır. Bir çox geobotaniklər belə bir fikrə meyl edirlər ki, savannalar vaxtaşırı rütubətlənən tropiklərin ilk meşə bitkilərinə insanların çoxəsrlik təsirinin nəticəsidir. Hündürotlu savanna və işıqlı meşələr üçün atmosfer yağıntılarının 900-dən 1500mm-ə qədər miqdarı səciyyəvidir, lakin bu və ya başqa tərəfə meyl də göstərilə bilər. Quru dövrün ümumi uzunluğu (bir və ya iki mövsumdə) 3-dən 6-ya qədərdir. Belə şəraitlərdə əmələ gələn torpaq profili aşağıdakı quruluşa malikdir. Üstdə səthi az və ya çox dərəcədə çimləşmiş (A 1 ), 10-15sm qalınlığında, tünd boz rəngdə topavari strukturaya malik humus qatı yerləşir. Aşağıda B qatı gəlir ki, ondan dərinə getdikcə boz rəng tədricən azalır və yox olur, həm də torpaqəmələgətirən süxurun qırmızı rəngi güclənir. Bu qatın qalınlığı 30-dan 171
50sm-ə qədərdir, strukturu iriqozvari-topavaridir. Afrika torpaqlarında narındispersli hissəciklərin yayılması adətən nəzərə çarpmır, buna baxmayaraq bəzi rayonlarda, eləcə də Avstraliya savannalarında bu hadisə qeydə alınmışdır. Ola bilsin ki, belə hadisələr qədim qalıq xarakterini daşıyır. Bütün profil boyu torpaq onurğasızlarının, xüsusilə termitlərin aktiv fəaliyyətinin izləri nəzərə çarpır. Torpaqəmələgətirən süxurlar, bir qayda olaraq neogen – aşağı pleystosen aşınmasının qırmızı rəngli çöküntülərinin məhsullarından ibarətdir. İşıqlı tropik meşələrində və hündürotlu savannalarda hər il torpağa 70-dən 120s/h qədər bitki qalıqları daxil olur (İ.A.Denisov, 1971). Otların güclü inkişafı sayəsində məhv olmuş üzvi maddələrin xeyli hissəsi torpaqda qalır, bu da onların sürətli humuslaşmasına səbəb olur. Torpaqda humusun ümumi miqdarı 1-4% və daha çoxdur. Torpaqda humin və fulvoturşuların nisbəti konkret şəraitdən asılı olaraq dəyişilir, lakin hər yerdə profilin aşağı hissəsində fulvoturşular üstünlük təşkil edir. Torpağın reaksiyası zəif turşdur, çox vaxt demək olar ki, neytraldır. Çox zaman torpağın ağır mexaniki tərkibli olmasına baxmayaraq onların udma tutumu böyük deyildir, 100q torpağa 10-dan 20mq/ekv qədərdir. Udulmuş kationların miqdarının cəmi 100q torpağa bir neçə mq.ekv-dir. Qırmızı rəngli aşınma məhsulları üzərində əmələ gəlmiş bütün torpaqlar üçün kiçik udma tutumunun səbəbi zəif sorbsiya qabiliyyətinə malik gilli mineralların xeyli miqdarı və narındispersli hissəcikləri 172
üzərində dəmir-üç oksidin olmasıdır. Bəzi hallarda bu torpaqlarda dəmir üç oksidin konkresiyalarının olduğu qeydə alınmışdır. Onlar qədim törəmələrin qalıqlarından ibarətdir və yaxud alçaq relyef elementlərində mövsümi hidromorf şəraitdə əmələ gəlirlər. Hündürotlu savannaların və işıqlı tropik meşələrin qırmızı torpaqları tropik əkinçilikdə geniş istifadə edilir. Becərmə zamanı asanlıqla eroziyaya uğraması böyük qorxu törədir.
Bu torpaqlar qısa müddətli mövsümi yağışların və uzun müddətli quraq dövrlərin (ildə 7-10 ay) növbələşməsi şəraitində əmələ gəlirlər. Bu şərait üçün xas olan yağıntıların miqdarı ildə 400-600mm-ə bərabərdir, lakin az da ola bilir. Atmosfer rütubətinin uzun zaman çatışmaması həm bitki örtüyündə, həm də torpaqəmələgəlmə proseslərində kəskin surətdə əks olunur. 600-700mm illik atmosfer yağıntıları zamanı, qısa rütubətli dövr müddətində vegetasiya edən quru- cəngəlliklər və alçaq boylu ot bitkilərinin uyğun qruplarından ibarət kserofit biosenozları mövcuddur. Ağac və kol bitkiləri ilin çox hissəsində yarpaqsızdırlar. Quru mövsümlərdə ağac-kol cəngəllikləri altında nəinki ot, hətta tökülən quru yarpaqlar da olmur, onları otyeyən vəhşi heyvanlar və ev heyvanları yeyirlər. Torpaqəmələgətirən süxurlar adətən qırmızı rəngli yenidən çökdürülmüş neogen aşınma məhsullarıdır, bu halda torpaqlar qırmızı və ya qırmızı-qonur rəngə 173
Yüklə 2,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|