Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Yağışlı meşənin torpaq profilinin
- Sol (frans.) - torpaqlar
- 20.4. Atmosferdən mövsümi rütubətlənən tropik landşaftların torpaqları
Cənub-Şərqi Asiya, İndoneziya, Filippin, Yeni Qvineya və Avstraliya qitəsində geniş ərazilərdə yayılmışdır. Onların əmələ gəldiyi iqlim şəraitləri bütün il müddətində yüksək atmosfer yağıntıları ilə səciyyələnir. Quru mövsüm adətən 1-2 aydan çox olmur. İllik yağıntıların miqdarı 1800-2000mm-dir, lakin bəzi yerlərdə 5000-8000mm-ə qədər yüksəlir, başqa yerlərdə isə 1600- 1700mm-ə qədər aşağı enir. Düşən rütubətin xeyli miqdarı bu landşaftların həddindən artıq rütubətlənməsinə səbəb olmur. Ən yüksək dərəcədə rütubətlənən tropik meşələrində belə, bataqlıqlaşma hadisələri yoxdur. P.U.Riçardsın (1961) məlumatlarına görə Braziliyanın həmişəyaşıl meşələrində su balansı aşağıdakı sxemə malikdir (atmosfer yağıntılarının cəminə görə, %-lə): Ağacların çətirləri tərəfindən tutulan və buxarlanan..................20% Ağacların qabığı tərəfindən udulan...........................................10% Torpaq səthindən buxarlanan...................................................10% Desuksiya..................................................................................20% Səthi axım.................................................................................30% Qrunt sularına süzülən..............................................................10% Cəmi: 100% Tropik landşaftları çox istilik qəbul edir. Orta aylıq tempuraturu 20°C-dən yüksəkdir, bu miqdar il ərzində 3- 5°C dəyişilir. Bol istilik və rütubət dünya biosenozlarının sırasında ən böyük biokütlənin – orta hesabla 5000 c/h, bəzən isə 17000 c/h-dan yüksək quru üzvi maddələrin əmələ gəlməsinə səbəb olur. İşıq enerjisindən maksimum dərəcədə istifadə etmək üçün 30-40m hündürlükdə olan 166
ağaclar örtüyü altında, seyrək işığa uyğunlaşmış, bir neçə yarusdan ibarət ağaclar da mövcuddur. Bu meşələr üçün, epifit bitkilərin yüksək miqdarı səciyyəvidir. Epifitlər kimyəvi elementləri torpaqdan yox, başqa bitkilərin, heyvanların və atmosfer suyunun hesabına toplayırlar, məhv olduqdan sonra torpağı bu elementlərlə zənginləşdirirlər. Afrikanın rütubətli meşələrində il müddətində torpaq səthində 120-150 s/h-a qədər bitki qalıqları daxil olur. Töküntülərin ümumi miqdarı 250 s/h-dır. Töküntülərin bu qədər xeyli yüksək olmasına baxmayaraq torpaq heyvanlarının və mikroorqanizmlərinin intensiv fəalliyyəti nəticəsində, onun böyük hissəsi il müddətində parçalanır. Bütöv döşənəcək yoxdur, cansız nazik yarpaqlar təbəqəsi çılpaqlaşmış torpaq sahələri ilə növbələşir. Töküntülərlə birlikdə hər il 1h torpağa 100kq-a yaxın kalsium, 40-50kq maqnezium, 50-dən 100kq-a qədər kalium və başqa elementlər daxil olur. Lakin onların böyük hissəsi çoxyaruslu rütubətli meşənin mürəkkəb kök sistemi tərəfindən mənimsənilir və yenidən bioloji dövrana cəlb edilir. Qida elementlərini töküntülərin məhsulundan mənimsənilməsinin vacibliyi ilə əlaqədar olaraq rütubətli tropik meşə ağaclarının kök kütləsi torpağın səthinə yaxın hissədə yerləşmişdir. Amazon meşələrində ağacların kökləri 10-20sm dərinlikdə yerləşirlər (Q.Valter, 1968). Bu biosenozların geokimyəvi xüsusiyyətləri ondan ibarətdir ki, bitkilərin qidalanması üçün lazım olan kimyəvi elementlərin demək olar ki, bütün kütləsi bitkilərin özündədir və yalnız bu səbəbdən zəngin atmosfer yağıntıları tərəfindən yuyulmurlar. Əgər rütubətli tropik 167
meşəsini qırsaq, onda ağacların məhv olması ilə bərabər min illər müddətində yaradılmış təbii sistem pozulacaq və məhv olmuş meşə altında münbit olmayan torpaq qalacaqdır. Yağışlı meşənin torpaq profilinin yuxa (5-7sm) humuslu A qatı - boz rəngə malikdir ki, bu qat bütün dərinliyi boyu humusdan məhrum olan A/B keçid qatı (10- 20sm) ilə əvəz olunur. Üst hissənin strukturu çox zəifdir. Lessivaj prosesləri inkişaf etmiş, bu qrupun bəzi torpaqlarında, torpaqəmələgətirən süxurlardan zəif bərkiməsi ilə fərqlənən illüvial B qatı seçilir. Bu torpaqların ən üst qatında, humusun ümumi miqdarı bir neçə faizdir. Humusun tərkibində nisbətən mütəhərrik qonur humin və fulvoturşular üstünlük təşkil edir. Bu birləşmələr (xüsusilə fulvoturşular) profilin bütün dərinliyi boyu yuyulurlar. Torpağın bütün profili boyu reaksiya turşdur, pH 5-5,5-dir. Bu torpaqların udma tutumu çox azdır, udulmuş kationların cəmi adətən 100qr torpağa görə 2-3mq.ekv-dir. Daim rütubətli tropik meşələrin torpaqları üçün müxtəlif dövrlərdə müxtəlif adlar nəzərdə tutulmuşdur: lateritlər, qırmızı torpaqlar, qırmızı-lateritli, podzollaşmış lateritli, qırmızı-sarı lateritli, allitli, latosoli 11 , xromsoli 12 və
s. Hazırda, fransız torpaqşünasları tərəfindən təklif edilmiş “ferralitli torpaqlar” termini xüsusilə geniş 11
12
Chrota (yun.) – rəng 168
yayılmışdır. Adlar, bu torpaqlardan olan sərbəst dəmir üç oksidlərinin və alüminiumun olması ilə əlaqədardır. Bir çox tədqiqatçılar güman edirlər ki, bu, müasir torpaqəmələgəlmə prosesinin nəticəsidir. Həqiqətdə isə, sərbəst dəmir və alüminium oksidlərinin olması, həm də müəyyən gilli mineralların iştirakı, müasir torpaqların, bu oksidlərlə zənginləşmiş qədim aşınma məhsulları üzərində inkişaf etməsindən irəli gəlir. Buna görə ferralitli torpaq müəyyən yerlərdə, daim rütubətli tropik meşələrin sərhəddindən daha uzaqlarda yayılmışdır və nəinki musson və seyrək meşə landşaftlarında, hətta nisbətən quru savannalar şəraitində də rast gəlir. Rütubətli meşələrin torpaqları qədim aşınma məhsulları üzərində deyil, cavan çöküntülər üzərində (məsələn, Afrika Ruvenzorlarının qumsal-gillicə buzlaq yığıntıları üzərində) inkişaf etdikdə onların tərkibində sərbəst dəmir və alüminium oksidləri çox az olur.
Tropik qurusu daxilində daha böyük ərazini daim rütubətli meşələr deyil, müxtəlif landşaftlar tutur ki, onlar atmosfer tərəfindən il müddətində qeyri-bərabər rütubətlənir. Yağışlı və quraqlıq mövsümlər ekvator mussonlarının təsiri altında növbələşirlər. Bu landşaftların temperatur şəraitləri tropik zonaya uyğun gəlir, orta aylıq temperatur 20°C-yə yaxındır və il müddətində çox az dəyişilir. 169
Yüklə 2,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|