Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- XX FƏSİL TROPİK QURŞAĞIN TORPAQLARININ QISA İCMALI
- 20.1. Tropik ərazilərin qədim hipergen törəmələri
Rütubətli subtropik zona çay bitkisi üçün daha əlverişlidir. Bu, orada əlverişli torpaq və hidrometrik şəraitin olması ilə izah edilir. Qırmızı və sarı torpaqların turş reaksiyası və onların əsaslarla çox doymuş olması çay bitkisinin məhsuldarlığına müsbət təsir göstərir. Çünki, çay kolları ancaq turş torpaqlarda normal inkişaf edir, qələvi torpaqlarda isə məhv olurlar. Sitrus bitkiləri üçün torpaq məhlulunun neytral, yaxud, zəif reakisyası da optimaldır. Rütubətli subtropik zonada ən zərərli hadisələrdən biri orada güclü su eroziyasının baş verməsidir. Torpağa böyük zərər yetirən bu hadisə ilə mübarizə aparmaq üçün ən mühim tədbir, qırmızı və sarı torpaqlarda yamacların terraslaşdırılması, çay bitkisinin şpalerlə əkilməsi, çoxillik ot bitkilərindən buffer zolaqlar yartmaq, meşə zolaqları salmaq, həm də səth suları axımını tənzim etmək üçün orada sadə qurğulardan istifadə etmək lazımdır.
154
Tropik torpaqlar dünyanın quru sahəsinin ¼-dən çoxunu əhatə edir. Torpaqəmələgəlmə şəraitləri tropiklərdə və yüksək qurşaq ölkələrində kəskin fərqlənirlər. Tropik landşaftları təbiətinin bəzi fərqləndirici xüsusiyyətləri o qədər kəskin ifadə edilmişdir ki, tədqiqatçıların diqqətini dərhal özünə cəlb etmişdir. İqlim, bitki, heyvanat aləmi belələrindəndir. Lakin bu fərqlər bununla kifayətlənmir. Tropik ərazisinin böyük hissəsi (Cənubi Amerika, Afrika, Hindistan yarımadası, Avstraliya) aşağı paleozoydan, bəzi yerlərdə isə hətta dokembridən başlayaraq, aşınma prosesləri, olduqca uzun dövr müddətində inkişaf etmiş, qədim qurunun qalıqlarından ibarətdir. Buna görə müasir tropik torpaqların bəzi mühüm xassələri qədim aşınma məhsullarından irsən keçmişdir, müasir torpaqəmələgəlmənin ayrı-ayrı prosesləri isə qədim hipergenez proseslərinin mərhələləri ilə mürəkkəb əlaqəyə malikdir. Buna görə, tropik ölkələrin torpaqları öyrənilərkən, torpaq profilinin və hipergenez zonasının bütünlükdə inkişaf tarixi məsələləri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
20.1. Tropik ərazilərin qədim hipergen törəmələri Aşınma proseslərinin inkişaf tarixinə göstərilən diqqətsizlik tropik torpaqəmələgəlmənin qeyri-düzgün anlaşılmasına səbəb olmuşdur. Sıx tropik bitki örtüyü, bol atmosfer yağıntıları, il ərzində havanın yüksək temperatura malik olması təəssüratı ilk tədqiqatçılarda, (avropalılarda, mülayim qurşağın sakinlərində) belə fikir yaratmamışdır ki, dəyişməz yerli kristal süxurlar üzərində 155
yerləşən bütün hipergen təbəqə müasir torpaqəmələgəlmənin və aşınmanın nəticəsidir. Bu qatı təşkil edən müxtəlif törəmələr vahid torpaq profilinin tərkib hissəsi kimi nəzərdən keçirilirdi. Bu fikir, tropik torpaqların profilinin, tropik qurşağın zonal-coğrafi şəraitlərinin təsiri altında, silisium, alüminium və dəmir oksidləri kalloidlərinin təkamülü nəticəsində əmələ gəldiyi haqqında anlayış sistemini işləyib hazırlamış alman alimləri P.Fagelerin (1930) və xüsusilə Q.Qarrasovitsin (1930) işlərində nəzəri surətdə əsaslandırılmışdır. Zol kolloidlərinin kaoqulyasiyasını və sabitləşməsini Qarrasovits müasir biokimyəvi şəraitlərlə əlaqələndirmiş və nəzəri olaraq profil qurmuşdur ki, burada hər bir təbii zonaya müəyyən torpaq tipi uyğun gəlirdi. Məsələn, savanna zonasında torpağın profili aşağıdakı quruluşa (yuxarıdan aşağıya doğru) malikdir: dəmirli bərk qabıq, dərinə getdikcə ilkin süxurların hesabına əmələ gəlmiş, qalın allit qatı ilə döşənmiş, tərkibində alüminium oksidi olan eyni bərk qabıqla əvəz olunur. Güman edilir ki, muson meşələri zonasında torpaq mütləq qırmızı gil qatı ilə başlanır, aşağıda pozulmuş siallit qatına keçir. Kolloidal kimyanın müddəalarının zonal torpaq-coğrafi şəraitlə əlaqələndirilməsi məntiqidir və buna görə də qeyd olunan fikirlər, geniş yayıla bilmişdir. Lakin, sonrakı tədqiqatlar bu fikirlərin yalnış olduğunu göstərdi. Müəyyən edildi ki, Qarrosovitsin və Fagelerin vahid profil qatı kimi baxdıqları müxtəlif törəmələr, çox vaxt ayrı-ayrılıqda mövcuddurlar və görünür ki, eyni vaxtda əmələ gəlməmişlər. Avstraliya torpaqşünasları (C.Preskott, S.Stifens və b.) müxtəlif 156
hipergen törəmələrin və müasir torpaqların eyni yaşda olmadıqlarını inandırıcı surətdə göstərmişlər. Sonradan Afrikanın aşınma məhsulları dəqiq öyrənildi və bu materikdə bir neçə hipergenez mərhələsinin olduğu və onlara uyğun, müasir torpaqların əmələ gəlmələrindən çox əvvəl formalaşmış qabıqlar müəyyən edilmişdir (V.V.Dobrovolskiy, 1971). Törəmələri, qədim qurunun bir çox rayonlarında geniş yayılmış, daha qədim hipergenez mərhələsinin
süxurları əsasən qneyslərdən, kristal şistlərdən, amfibolitlərdən təşkil olunduğu üçün, adətən kaolinit qatı ilə qurtaran yaxşı differensasiya olunmuş profilə malik, qalın avtomorf aşınma qabığından ibarətdir. Bu aşınma qabıqları əsasən üst yura dövründən başlayaraq paleogenin axırınadək əmələ gəlmişlər. Ola bilsin ki, müxtəlif rayonlarda qədim avtomorf qabıqların yaşı müxtəlifdir. Lakin, onların hamısı, milyon illərlə hesablanan, olduqca uzun dövr ərzində əmələ gəlmişlər. Qranit və qneyslər üzərindəki qabıqların profili aşağıdakı quruluşa malikdir. Altda, ilk kristal süxurların dəyişilməsinin başlanğıc mərhələsi əks olunmuş qat yerləşir. Kütlənin yumşaq olmasına və asanlıqla dağılmasına baxmayaraq süxurların strukturu saxlanılır. Mikroskop altında görünür ki, torpaqəmələgətirən süxurlar hipergen silikatlarla, yəni çöl şpatları ilə - nazikpulcuqlu hidroslyudalarla, tünd rəngli minerallarla (biotit, amfibollar, piroksenlər) – hidroxloridlə, dəmir üç oksidlə əvəz edilir. Süxur müxtəlif rəngdədir, bəzi hallarda hipergen mineralların tərkibindən və miqdarından asılı olaraq, açıq 157
Yüklə 2,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|