Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil

Karbonatlı dağ – qara torpaqlar.  Yuyulmuş dağ

qara   torpaqlardan   fərqli   olaraq,   karbonatlı   aşınma

süxurları   (əhəngdaşları,   porfiritlər,)   üzərində   inkişaf

etdiyindən onlar     səthdən     karbonatlıdırlar.   Karbonat

birləşmələri (iri ağgözcüklər şəklində) maksimum şəkildə

60 – 80 sm   dərinlikdə rast gəlir. Bu torpaqların üst qatı

qonura çalan qara rəngi, dənəvari strukturası ilə fərqlənir.

Yamacların vəziyyətindən asılı olaraq yuxa torpaqlar da

nəzərə çarpır.

G.A.Salamova   görə   bu   torpaqların   üst   qatında

humusun miqdarı 4,5%, ümumi azot 0,26% təşkil edir. Bir

metrlik   qatda   humusun   ehtiyatı   260t/h,   azot   isə   18t/h

müəyyən   edilmişdir.  CaCO

3

-ün  miqdarı   15%-dən   30%-

dək dəyişir. Ağır gillicəli və gilli mexaniki tərkibə malikdir.

Fiziki gilin miqdarı 70-73%, lil fraksiyası isə 27-30% təşkil

edir (Şəkil, 23.5.b).

Bu   torpaqlar   qida   maddələri   ilə   orta     dərəcədə

təmin   edilmişdir.   Hal–hazırda       ən   çox   dənli   bitkilər

altında       istifadə   edilir.  Dik   yamaclarda   səthi   yuyulmuş

sahələr otlaq və biçənək kimi əhəmiyətə malikdir.

 Bərkimiş dağ – qara torpaqlar. Azərbaycanda ən

çox     İsmayıllı   rayonunda           müəyyən   edilmişdir.   Bu

torpaqlar meşə altından çıxmış (bozqırlaşmış) sahələrdə

yayılmışdır.

Bu   torpaqlar     üçün   xarakter   əlamət     onların   üst

qatlarının  dənəvari  – topavari,  əkinaltı  qatın isə  kəltənli

strukturası, qəhvəyi çalan qara rəngi (lak kimi parıldayır),

ağır gilli mexaniki tərkibi, bərk kipliyi, karbonatların dərinə

yuyulması   və   onların   konkresiyalar   şəklində   ifadə

olunması  və humus ləkələrinin olmasıdır. Mexaniki tərkibi

ağır gilidir, fiziki – gilli miqdarı 80-81% təşkil edir. Gil və lil

hissələrinin       yuyulması   gilləşmə   prosesinə   səbəb

olmuşdur ki, bu da əvvəllər həmin sahələrin meşə altında

yüksək rütubətlənməsi şəraiti ilə əlaqələndirilir.

237

---

Şəki   23.5.a.   Dağ   qaratorpaqlarının   analiz   göstəriciləri:   a)

yuyulmuş   qaratorpaq,   b)   karbonatlı   qaratorpaq,   c)   bərkimiş

qaratorpaq, d) adi qaratorpaq.

Bərkimiş   qara   torpaqların   üst   qatında   humusun

miqdarı 5,0-5,5%, ümumi azot isə 0,35-0,40% təşkil edir.

238

---

CaCO

3

-ün  miqdarı  profil boyu  15-26% arasında dəyişir.

Mühiti neytral reaksiyaya (pH – 6,5-7,0) malikdir. Udulmuş

əsaslar kompleksi kalsiumla (35-40 mq-ekv) doymuşdur,

maqnezium 3,5-7,0 mq-ekv., udma tutumu isə 45-47 mq-

ekv. təşkil edir (Şəkil, 23.5.c).

Adi dağ – qara torpaqlar.   Bunlar məhdud sahə

təşkil   etməklə,   qonura   çalan   qara   rəngi,   dənəvari

stukturası  və zəif   şorakətliyi   ilə nəzəri cəlb edir. 

Bu torpaqlarda humusun miqdarı  üst qatda  4,0 –

4,5% (0-100 sm-də 317 T/h),  ümumi azot  0,25-0,28 %

(100   sm-də   28   T/h),   fosfor   0,12-0,15%   təşkil   edir   və

dərinlik   üzrə   tədrici   azalırlar.   Gilli   mexaniki   tərkibə

malikdir.   Fiziki   gilin   miqdarı   çox   yüksəkdir.   Udulmuş

əsaslar   içərisində   əsas   yeri   kalsium   (37   mq/ekv)   təşkil

edir.  Udulmuş   maqnezium   və   natrium   kationlarının   ana

süxur   üzərində   nisbətən   artdığı   nəzərə   çarpır   (Şəkil,

23.5.d).

Dağ–qara   torpaqları   aqronomik   nöqteyi-nəzərdən

xeyli əhəmiyyətlidir. Relyef şəraitindən asılı olaraq əksər

sahələr   dəmyə   əkinçiliyində   istifadə   olunur.   Lakin   bəzi

sahələrdə   uzun   müddət   sürülmə   nəticəsində   eroziya

prosesinə   məruz   qalma   halları   nəzərə   çarpır   ki,   buna

qarşı mübarizə tədbirləri diqqət mərkəzində olmalıdır.

Ümumiyyətlə,   dağ–qara   torpaqları   əlverişli

sahələrdə üzümçülüyü inkişaf etdirmək, dənli bitkilər əkini

sahəsini artırmaq, maldarlıq üçün yem bitkiləri (xüsusilə

qarğıdalı),   kartof   və   başqa   kənd   təsərrüfat   bitkiləri

əkinində də istifadə oluna bilər

.

9. Sarı torpaqlar zonası

239

---

 Azərbaycan Respublikası ərazisində sarı torpaqlar

ancaq   Lənkəran   torpaq   vilayətində   yayılmışdır.  İlk   dəfə

V.V.Akimtsev bu torpaqları müəyyən edərək onları laterit

torpaqəmələgəlmə

 

tipinə

 

mənsub

 

etmişdir.

V.V.Akimtsevdən sonra həmin torpaqlar B.A.Klopotovski,

M.N.Sabaşvili, A.A.Zavalişin, R.V.Kovalyov, B.I. Həsənov

və başqa mütəxəssislər tərəfindən tədqiq edilmişdir.

Əksər   müəlliflər   bu   torpaqların   yayıldığı   təbii-

coğrafi şəraiti, torpaqəmələgətirən amillərin xarakterini və

fiziki-kimyəvi   analiz   nəticələrini   əsas   tutaraq   onları   sarı

torpaqlara aid etmişlər. Bu torpaqların əmələ gəlməsi ən

tipik   şəkildə   alçaqdan   dağ   yamacları   və   dağətəyi

qurşaqda     nəzərə   çarpır.   Dağətəyi   düzənlikdə   sarı

torpaqların   əmələ   gəlməsi   zəifləyir   və   bu

podzoləmələgəlmə   prosesi   ilə   müşayət   olunur.   Məhz

buna   görə     də     burada     podzollu   sarı   torpaqlar   əmələ

gəlir.   Dənizkənarı   ovalıq   sahədə   sarı   torpaqların

inkişafına   qleyləşmə   prosesi   də   təsir   edir.   Qleyləşmə

prosesi   izafi   qrunt   suyunun   təsiri   altında   burada

podzoləmələgəlmə   prosesilə,   uzlaşaraq   yeni   torpaq

yarımtipinin   -   qleyli-podzollu   sarı   torpaqların   əmələ

gəlməsinə şərait yaratmışdır.

Bütün   göstərilənləri     nəzərə     alaraq     sarı

torpaqların   aşağıdakı    yarımtipləri  müəyyən edilmişdir:

a)Sarı   dağ-meşə   torpaqlar;   b)podzollu   sarı

torpaqlar; c)qleyli-podzollu sarı torpaqlar.

Sarı   torpaqlar   ərazi   cəhətincə   60m-dən   600m-ə

kimi   yüksəklikdə   rütubətli   subtropik   iqlim   şəraitində

sarımtıl aşınma qabığına malik əsas süxurlar və bəzən

həmin   süxurların   aşınma   materiallarından   ibarət   olan

240

---