Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil

İstər   Böyük    Qafqaz,  istərsə  də Kiçik  Qafqaz və

Lənkəran vilayətlərinin meşə torpaqları  zonasında qonur

dağ   –   meşə   və   sarı   torpaqların   aşağıdakı   yarım   tipləri

müəyyən   edilmişdir:   tipik   qonur   dağ-meşə   torpaqlar,

podzollu qonur dağ-meşə  torpaqlar, qalıq karbonatlı dağ

– meşə torpaqlar. Bütün bunlardan başqa, bu torpaqların

tünd qonur və açıq qonur növləri də fərqləndirilir.

4. Qonur dağ-meşə torpaqları

Bu   topaqların   yayılması   bioiqlim   və

torpaqəmələgətirən       amillərin   təsiri   ilə   sıx  əlaqədardır.

Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda yayılmış qonur dağ

- meşə   torpaqları   bir   sıra tədqiqatçılar – S.A.Zaxarov,

O.N.Mixailovskaya,

 

H.Ə.Əliyev,

 

M.E.Salayev,

P.V.Kovalyev,   M.N.Sabaşvili,   S.V.Zonn,   V.M.Fridland,

B.İ.Həsənov,     X.N.Həsənov   və   başqaları   tərəfindən

öyrənilmişdir.

M.E.Salayev   Kiçik   Qafqazda    yayılmış   qonur

dağ  -   meşə  torpaqlarını   xarakterizə      edərkən    onların

aşağıdakı   xüsusiyyətlərini   müəyyən   etmişdir:   a)ilkin

alümosilikatların   qüvvətli   aşınması   nəticəsində   profilin

gilləşməsi;   b)nisbətən       böyük     udma   tutumuna   malik

olması;   q)üzvi   qalıqların   çürüməsi   nəticəsində   kobud

humus   maddələrinin   toplanması,   udulmuş   alüminium

olması və s. (Şəkil 23.4.).

Morfoloji       nişanələrinə       görə   qonur   dağ-meşə

torpaqları   qəhvəyi   dağ-meşə   torpaqlarından   xeyli

fərqlənir. Bu torpaqların üst qatını (A

0

) 2-3 sm qalınlıqda

xəzəl   təbəqəsi     örtür.   “A

1

”   qatı   qonur,   qaramtul-qonur

rəngi,   topavari-qozvari   strukturası   və   köklərin   rizləri   ilə

hopan humus axınlarına təsadüf edilir.

“B” qatı yüksək dərəcədə gilləşməsi ilə nəzəri cəlb

edir.   Adi   bir   hal   olaraq   karbonatlar   torpaq     profilindən

224

---

yuyulmuşdur.  Lakin   bəzən   ana   süxurun   (“C”   yaxud   “D”

qatının)   karbonatlı    olması üzündən  bu torpaqlar HCl

təsirindən qaynayırlar.

Qonur   dağ-meşə   torpaqlarının   bozqırlaşmış

yarım       tipləri   qırılmış   meşələrin         yerində,   yaxşı

rütubətlənmə   şəraiti   olmayan   sahələrdə   rast   gəlir.     Bu

torpaqlarda   bitki örtüyünün və bununla əlaqədar olaraq

hidrometrik   rejimin   dəyişməsi   nəticəsində   torpağın

səthində çim qatı yaranır, yaxşı dənəvari struktura əmələ

gəlir,   hətta   humus   qatının   qalınlığı   artmaqla,   bəzən

karbonat yenitörəmələri nəzərə çarpır.

Çürüntülü-karbonatlı   dağ   -   meşə   torpaqları

karbonatlı   süxurlar   üzərində   əmələ   gəlir.   Burada   profil

boyu karbonatlar nöqtə və damarlar şəklində 30-40 sm

dərinlikdən və bəzən daha dayazdan görünməyə başlayır.

Tam  inkişaf  etməmiş qonur dağ-meşə   torpaqları

sıldırım yamaclarda inkişaf      etdiyindən onlar morfoloji

cəhətdən   çox   gödək   profilə   malikdirlər.   Bu   torpaqlarda

narın torpaq  qatının qalınlığı 40-60 sm–dən artıq deyildir.

Bəzən karbonatlı     olmaqla eroziya     prosesinə     məruz

qalmışıdır.   Bu   torpaqlar   üçün   yüksək   skeletlik   xarakter

əlamətdir.

Qonur   dağ-meşə   torpaqları   mexaniki   tərkiblərinə

görə gilli, ağır və orta gillicəlidir.  Bəzi   hallarda  0,05mm-

dən   böyük   olan   hissəciklər   üstünlük   təşkil   edir   və   lil

hissəciklərin aşağı qatlara yuyulması zəif olur.

Qonur   dağ-meşə   torpaqlarında   humusun   miqdarı

xeyli yüksək olub, üst qatlarda  5,0–10,0%,  hətta 13%-ə

belə çatır. Çürüntülü–karbonatlı   yarım tiplərində   humus

16-17%-ə kimi   qalxır. Ümumi azot da   humusla   yaxşı

korelyasiya olunaraq üst qatda 0,36 – 0,63%   arasında

dəyişir.   Bu     torpaqların yarım     tiplərindən   asılı olaraq

humusun   profil   boyu   paylanma   vəziyyəti   dəyişir.

225

---

Karbonun azota nisbəti xeyli genişdir (8,1– 12,7) və bu

nisbət aşağı qatlara getdikcə daralır.

Şəkil 23.4. Qonur dağ-meşə torpaqlarının analiz göstəriciləri

226

---

Qonur dağ - meşə torpaqları əsaslarla  doymuşdur.

Udulmuş kalsiumun miqdarı xeyli yüksək olub, udulmuş

əsasların  cəmindən 75,0-90%-ə çatır. Udulmuş hidrogen

bəzən olmayır, ya da əhəmiyyətsiz dərəcədə olur. Lakin

bu   torpaqların   podzollaşmış   yarımtipində     udulmuş

hidrogen 3,6 – 6,0%  müəyyən edilmişdir.  Qonur dağ  -

meşə   torpaqlarının   reaksiyası   turş   (4,8   -   5,4),   zəif   turş

(6,5)   mühitə   malikdir.   Təkcə     onun   bozqırlaşmış   və

çürüntülü -  karbonatlı yarım  tipi  neytral  (7,1) və qələvi

(8,2) (alt qatda) reaksiyalıdır.

Qonur   dağ-meşə   torpaqlar   orta   dağlıq   zonada

yayılmaqla mürəkkəb relyef formasına   malikdir . Həmin

torpaqların       meşə         örtüyü         altında   olması   və   bu

mürəkkəb   relyef   şəraiti onların kənd təsərrüfatı bitkiləri

üçün   istifadəsinə   imkan   vermir.     Lakin     bozqırlaşma

prosesinə   məruz   qalan   adda-budda   sahələr   kartof   və

dənli bitkilər əkini üçün mənimsənilmişdir.

Unutmaq lazım deyil ki, qonur meşə torpaqları sıx

meşə   örtüyü   altında   yayılmışdır.   Meşə   örtüyü     bu

zonada         iqlim       yaratmaq,   su   saxlamq   və   torpağı

eroziyadan   qorumaq   kimi   rol   oynayan   mühüm   amildir.

Məhz   buna   görə   də   burada     əsas     meşə   meliorasiya

tədbirləri,   meşə     ağaclarının     qorunub   saxlanmasına,

onların   yeni   sahədə   salınmasına   və   bərpasına   doğru

yönəldilməlidir.

5. Qəhvəyi   dağ  -  meşə torpaqları

Qəhvəyi     dağ     meşə torpaqları ilk dəfə 1904–cü

ildə   S.A.Zaxarov       tərəfindən       Şərqi     Gürcüstanda

müəyyən   edilmişdir.   S.A.Zaxarovun     göstərdiyi   kimi,

qəhvəyi dağ -  torpaqları zonası Aralıq dənizi iqlim tipinə

keçid   təşkil  edən   isti   yayı, uzun müddət davam edən

227

---