Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şəkil 23.3. Dağ-çəmən torpaqlarının analiz göstəriciləri.
- Torflu dağ – çəmən
- Çimli dağ – çəmən
regionunda və Naxçıvan MR – də xəritələşdirlimişdir (Şəkil 23.3.). Dağ çəmən torpaqları dəniz səviyyəsindən 1600-dən 3000m–dək yüksəklikdə olan sahələri tutur. Lakin yuxarıda göstərilən regionlarda dağ-çəmən torpaqları heç də eyni yüksəkliyə malik sahələri tutmur. Şəkil 23.3. Dağ-çəmən torpaqlarının analiz göstəriciləri. Geniş sahəvi örtük təşkil etməyən bu torpaqlar qədim buzlaq çöküntüləri rayonunda yüksək dağlıq zonada yayılmışdır. Ala-tala sahəvi örtük təşkil edən massivlər, bəzən üzə çıxmış dağ süxurları və sərt qayalıqlarla əvəz olunur. Məhz buna görə də bu zonada aşınmaya məruz qalmış çılpaq qayalıqlar, süxur 217
çöküntüləri, müxtəlif relyef formaları üstünlük təşkil edir. Bunula bərabər dairəvi, yəhər formalı, hamarlanmış yüksəkliklər, morenlər və bunların aralarında təknəvari çökəkliklər nəzərə çarpır. Bu zonada denudasiya prosesi yalnız dağ çəmənliklərindən ibarət olan ot örtüyü ilə qorunub saxlanılır. Adətən belə alp çəmənliyi altında torflu dağ – çəmən torpaqlar əmələ gəlir. Relyefin nisbətən alçaq, az meyilli və yaylavari elementlərində ot örtüyü nisbətən hündürləşməklə torflu dağ – çəmən torpaqları öz yerini torflu dağ – çəmən torpaqlarına verir. Torpaqəmələgətirən süxurları bərk püskürmə süxurları (qranitlər, qranodioritlər, bazaltlar, andezitlər və s) əhəngdaşı, mergel kimi çökmə süxurlar və onların aşınma materiallarından ibarətdir. Torpaqəmələgəlmə prosesi bu zonada yuyulma rejimi şəraitində və qısa vegatasiya dövründə gedir. Dağ–çəmən torpaqlarının morfoloji xüsusiyyətləri onların torpaqəmələgəlmə şəraitinə uyğun olaraq ifadə edilmişdir. Bu torpaqların morfoloji quruluşu üçün xas olan əlamət onların ibtidai quruluşlu yuxa profilə malik olması, səthi yuyulmaya məruz qalması və skeletliyidir. Əksər halda narın torpaq qatının ümumi qalınlığı 15sm–dən 85sm-ə kimi dəyişir. Bu torpaqlarda genetik qatlar normal ifadə edilməmişdir. Bəzi hallarda “A” qatı birdən-birə “C” qatına keçmiş olur. Ümumi halda çürüntülü – akkumulyativ A qatı torflaşmış və çimlənmiş halda olur. Temperaturun yüksək olması üzündən burada bitki qalıqları çox vaxt yarımçürümüş şəkildə toplanır və torflu qatı əmələ gətirir. Torflu qatın qalınlığı bəzən 3-6sm-ə çatır. Vaxtı ilə S.A.Zaxarov həmin torpaqları “incə” torflu torpaqlar adlandırmışdı. Yamacların baxarlılığı və meyillik dərəcəsindən asılı olaraq istər torflu qat, istərsə də narın torpaq qatının qalınlığı ya artır, ya da azalır. Bu 218
qatın rəngi qaramtıl və qəhvəyi qonuru rəngdə olmaqla, qalınlığı 6 – 8 və bəzən 12 sm-ə çatır. “B” qatı ifadə edilmiş torpaq profilləri qonura çalan qara və qəhvəyi rəngi, dənəvari strukturaya, aşınmış süxur qatlarına malik skeletə malik olur. “C” qatı elüvi aşınma materiallarından ibarət olan skeletli süxurlardan ibarətdir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, çimli dağ – çəmən və həm də qaramtul dağ – çəmən torpaqları torflu dağ – çəmən torpaqlara nisbətən xeyli yetkin profilə malikdir. Burada genetik qatların differensiallığı və narın torpaq qatının qalınlığı xeyli artır. Normal halda A+B qatının qalınlığı 60-90 sm - ə çata bilir. Torpağın üst qatı sıx çim örtüyü ilə örtülmüşdür. Torflu dağ – çəmən torpaqlarında olduğu kimi bu torpaqların profili də xeyli skeletlidir. Torpaqda skeletliliyin yaranmasını burada fiziki aşınmanın aktivliyi və denudasiya prosesinin qüvvətli getməsilə əlaqələndirmək olar. Dağ - çəmən torpaqları üzvi maddələrdən çox zəngin olur. Xüsusilə bu cəhətdən torflu dağ – çəmən torpaqları daha xarakterikdir. Analizlər göstərir ki, üst qatda humusun miqdarı 10%-dən 25%-ə kimi dəyişir. Həm də humusun profil boyu düşməsi çox kəskin xarakter daşıyır. Ümumi azotun miqdarı 0,50-0,85%, hətta torflu qatda bir qədər də artıq (1,20%) olur. P 2 O
-in miqdarı üst qatda hər kiloqram torpaq üçün 60-80mq arasında dəyişir. Bu torpaqlar əsaslardan doymamış torpaqlarıdır. Belə ki, udulumuş əsasların cəmindən udulmuş hidrogen 13-15% təşkil edir. pH – ın böyüklüyü bu torpaqlarda 5,2 – 5,6 arasında dəyişib həmin torpaq məhlulunun turş, yaxud zəif turş mühitə malik olduğunu göstərir. Ümumiyyətlə, Azərbaycanın dağ-çəmən torpaqları zonasında tədqiqat aparan bir sıra mütəxəssislər (C.A.Zaxarov, V.V.Akimtsev, H.Ə.Əliyev, M.E.Salayev, 219
Ə.Q.Zeynalov və başqaları) həmin zonanın spesifik xüsusiyyətlərini, xüsusilə torpaqəmələgətirən amillərin təsirini, onların morfoloji və genetik əlamətlərini əsas tutaraq torflu dağ -çəmən və qaramtul dağ-çəmən torpaqları fərqləndirmişlər.
torpaqları alp çəmənliklərinin tipik torpaqlarından olsa da respublikamızın yüksək dağlıq zonasında nisbətən kiçik sahələrdə yayılmışdır. Dağ – çəmən torpaqlarının bu yarımtipinə əsasən səthdən mövsümi rütubətlənən çökəkliklərin, karların, təknəvari dərələrin, sirklərin dibində rast gəlinir. Analiz göstərir ki, bu torpaqların udma tutumu 100 q torpaqda 55,7 mq.ekv – dən 91,0 mq.ekv - ə kimi dəyişir. Udulmuş kalsium 36-77 mq.ekv təşkil edərək dərinlik üzrə azalır. Udulmuş Mg–un 7,8 – 9,1 mq.ekv – dən artmır. Torflu dağ-çəmən torpaqları coğrafi cəhətdən bütöv zona əmələ gətirmir, çox vaxt adacıqlar şəklində yayılmışdır. Bu torpaqlar Baş silsilədə, Bazardüzü, Tufandağ və Babadağın şimal yamaclarında, Şahnabad düzündə, Baş silsilənin şimal – şərq tərəfə ayrılan qollarının suayrıcı düzənliklərində və Şahdağın maili yamaclarında, Kiçik Qafqazda Murovdağın şimal-qərb yamaclarında, dəniz səviyyəsindən 2500 - 3000m yüksəklikdə yayılmışdır. Bəzən torpaqların alt sərhəddi 1900-2000m yüksəkliyə qədər enir. Torflu dağ – çəmən torpaqlarının udma tutumu da yüksəkdir. Mexaniki tərkibinə görə torflu dağ – çəmən torpaqlarını yüksək skeletliyə malik orta və yüngül gillicəli torpaqlara aid etmək olar. Çimli dağ – çəmən torpaqların mexaniki tərkibi yüngül və orta gillicəlidir. Burada lil hissəciklərinin cəmi üst qatlarda 10-25%, fiziki gilin miqdarı orta hesabla 40- 220
Yüklə 2,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|