Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil

payızı   və   mülayim   qışı   ilə   fərqlənir.   Belə   sahələrdə

yağıntıların   orta   illik   miqdarı   600-800mm,   yay   aylarının

orta   temperaturası     20-21

0

C,   qış   aylarında   -4

0

C   yaxın

olur. Həmin torpaqlar yüksək kiplik və gilləşmə nişanələri,

dənəvari – torpaqvari və torpaqvari – qozvari strukturası

və ağır mexaniki tərkibi ilə fərqlənir.

Sonralar həmin torpaqlar genetik tip kimi bir sıra

torpaqşünaslar   (V.V.Akimtsev,   İ.P.Gerasimov,   S.V.Zonn,

İ.N.Antipov–Karataev,   M.N.Sabaşvili,   H.Ə.Əliyev,

M.E.Salayev,   A.N.İzyumov,   Ş.G.Həsənov,   H.K.Babayev

və başqaları) tərəfindən təsvir edilmişdir.

Qəhvəyi   dağ   -   meşə       torpaqları     təkcə

Azərbaycanda deyil, eyni zamanda   Qafqazda,   Çində,

Bolqarıstanda  və b.  dağlıq ərazilərdə  müəyyən  edilmiş,

onun   morfogenetik   xüsusiyyətləri   haqqında   qiymətli

tədqiqat işləri yazılmışdır.

Qəhvəyi dağ-meşə torpaqları   Azərbaycanda orta

və   alçaq   dağlıq   zonada   600-1400m   yüksəkliyi   olan

sahələrdə yayılmışdır.

Qəhvəyi   dağ-meşə   torpaqlarının   yayıldığı  relyef

şəraiti kəskin parçalanmış xarakterdədir.  Bunun   nəticəsi

olaraq   meşədən   azad   olmuş,   yaxud   çox   seyrək   örtük

təşkil edən   sahələrdə eroziya və denudasiya prosesləri

geniş tərzdə inkişaf etmişdir.

Torpaqəmələgətirən   süxurları 

karbonatlı

gillicələr, əhəngdaşı süxurları, onların aşınma materialları,

həmçinin  intruziv süxurlardan ibarətdir.

Bitki  örtüyü  arid  iqlim   şəraitində   yetişən meşə

bitkilərindən ibarətdir. Xüsusilə  bu bitkilər  arasında  əsas

yeri  şərq palıdı,  vələs  ağacları və bunlarla qarışıq olan

yemişan,   qarağac,  ardıc   ,  itburnu     və   s.   bu  kimi  alçaq

boylu seyrək kol   bitkiləri   tutur. Bu  meşələrdə   ağaclar

xeyli   seyrək olduğundan onların örtükləri altında sıx ot

bitkiləri də inkişaf etmiş olur. Burada arid iqlim şəraitinin

228

---

olması     və           yağıntıların     nisbətən   azlığı   üzündən

torpağın   səthinə   tökülən   xəzəl   qalıqları   mezofil

meşələrdəki   kimi   örtük   təşkil   etməyib   nisbətən     tez

minerallaşmaya məruz qalır.

Bəzən   insanların   təsərrüfat   fəaliyyətinin   və

hidrotermik   rejiminin     quraqlaşma       istiqamətində

dəyişməsi   ilə   əlaqədar   olaraq   meşə   örtüyü   çəkilir,

meşələr arasında ala-tala bozqırlaşmış sahələr meydana

çıxır. Belə sahələrdə bitki örtüyü tək-tək meşə ağacları və

kolluqlardan ibarətdirsə, sonrakı dövrlərdə burada sıx ot

örtüyü inkişaf etməyə başlayır.

Qəhvəyi dağ - meşə   torpaqlarının yayılma şəraiti

və       torpaqəmələgəlmə   prosesinin   xarakterindən   asılı

olaraq onların aşağıdakı yarımtiplərini fərqləndirmək olar:

a)  yuyulmuş   qəhvəyi dağ - meşə  torpaqları,  b)

tipik   qəhvəyi   dağ   -   meşə   torpaqları,       c)   karbonatlı

qəhvəyi   dağ - meşə   torpaqları, d) bozqırlaşmış   dağ-

qəhvəyi torpaqları,  e) dağ  boz–qəhvəyi torpaqlar.   

Bütün bunlarla yanaşı, həmin torpaqları, mexaniki

tərkibi, narın torpaq qatının   qalınlığı, yuyulma dərəcəsi

və   becərilməsindən   asılı   olaraq   bir   neçə   növ

müxtəlifliklərinə də ayırmaq olar.

Qəhvəyi   dağ - meşə   torpaqları   üçün morfoloji

cəhətdən xarakter əlamət onların üst qatlarının qəhvəyi,

bəzən       tünd       qəhvəyi   rəngi,   yaxşı   ifadə   olunmuş

dənəvari   –   qozvari     və   qozvari   strukturası,   torpaq

profilinin   orta   hissəsinin   yüksək   gilliləşməsi,   karbonatlı

yarımtiplərinin   səthdən   qaynamasıdır.   Genetik   qatların

yaxşı   differensiasiyası   nəticəsində     qatlar   arasındakı

keçid   aydın   xarakter   daşıyır.   Bəzən     bərk     süxurların

aşınması   nəticəsində   torpaq   profilində   süxur   qırıqlarına

(skeletliyə) da rast gəlmək olur.

Qəhvəyi dağ - meşə   torpaqlarının mexniki analiz

nəticələri  göstərir  ki,   bu  torpaqlar     gilli    və   ağır   gillicəli

229

---

tərkibə   malikdir. Bu torpaqlarda fiziki gilin miqdarı 48,8-

84,4%   arasında   dəyişir.  Həm   də   bu   miqdarın   20-30%,

bəzən 45%-i lil   fraksiyasının hesabına düşür. Fiziki gildə

olduğu kimi lil fraksiyasının da maksimum  miqdarı profilin

orta   hissəsində   (“B”   qatında)   toplanmış   və   gilliləşmiş

illiviual  qat əmələ gətirmişdir. Əsas tərkib hissələri analizi

içərisində   mühüm   göstəricisi   olan   humus   qəhvəyi   dağ-

meşə   torpaqlarında   xeyli   yüksəkdir.   Bu   torpaqların   üst

qatında   humus   6,06%-dən   8,12%   -   dək,   bəzən   hətta

15,24%-ə    kimi     dəyişir. Lakin humusun belə  yüksək

olması burada çürüntü maddəsinin deyil, yarım çürümüş

bitki   qalıqlarının     hesabınadır.   Qəhvəyi   dağ-meşə

torpaqlarında   humusun    profil   boyu   yayılması   qonur

dağ - meşə torpaqlarına     nisbətən     tədricidir.   Ümumi

azotun   miqdarı   bu torpaqların üst qatında orta hesabla

0,22 – 0,45% təşkil edir. Eroziya prosesinə məruz qalmış

yuxa   növ   müxtəlifliklərində     hətta   onun   miqdarı   0,07-

0,18%-ə   düşür.   S:N   –   in   nisbəti   bu   torpaqların     üst

qatında xeyli geniş olub, 8,48-12,32 arasında dəyişir. Bu

topraqların     karbonatlı yarımtipi müstəsna deyilsə, tipik

yarım   tipləri   ana   süxurla   əlaqədar     olduğundan   aşağı

qatlarda karbonatlar xeyli yüksələrək, bəzən hətta 8,00-

40,0% -ə çatır.

Udulmuş   əsaslar analizi göstərir ki, qəhvəyi dağ-

meşə   torpaqları   əsaslarla   doymuş   torpaqlardır.   Əksər

hallarda   udulmuş   əsasların     cəmi   üst   qatlarda   aşağı

qatlara nisbətən yüksəkdir ki, (30,69 mq - ekv. kimi)  bunu

üzvi kolloidlərin üst qatlarda   bioloji     akumlyasiyası   ilə

əlaqələndirmək       olar.  Qəhvəyi   dağ-meşə   torpaqlarının

mühiti   neytral   reaksiyadan   (tipik   yarım   tipdə)   qələvi

reaksiyaya (karbonatlı yarım tipdə) kimi dəyişir.

Bozqırlaşmış     meşə     sahələri müstəsna deyilsə,

qəhvəyi   dağ-meşə torpaqları    respublikamızın əkinçilik

təsərrüfatında bilavasitə istifadə edilmir.  Lakin    burada

230

---