91
mili) вя с.
-ите, -ете, -те- 0 (сыфыр) адаптасийасы: Мящсулдарлыьы азалмаьа доьру
инкишаф едян “-ите” шякилчиси франсыз дилиндя артырылдыьы исимляря
кейфиййят, щал, вязиййят мязмуну верир. Мясələn, антраsите (антрасит),
аъробатие (аkробаси), апщте (афт), аътините (актинит), bauxite (boksit) вя с.
-еур-юр адаптасийасы: “-еур” шякилчиси иля битян исимляр франсыз
дилиндя мцяййян пешя, вязифя, щал-вязиййят, йер, топлулуг вя щямчинин дя
мцхтялиф яшйа, битки вя ъанлы мянасыны ифадя едян полисемантик морфоложи
эюстяриъилярдяндир. Türk dilində “–öр” шякилчиси иля явяз олунур. Мясələn,
аъъумулатеур (акцмцлатюр), аътеур (актюр), aspirateur (aspiratör), excavateur
(ekskavatör), boxeur (boksör), bruleur (brülör), adapteur (adaptör), agrandisseur
(agrandisör), animateur (animatör), arrangeur (aranjör), distributeur (distribütör),
editeur
(editör) вя с.
-атион-асйон адаптасийасы: “-атион” шякилчили сюзляр fрансыз дилиндя
щярякят вя щярякятин нятиъясини билдирян исим дцзялдир. Мящсулдар
шякилчилярдян биридир. Бу морфоложи эюстяриъилярин “–сион, -ссион, -хион”
кими фонетик вариантлары да мювъуддур. Мясələn,
аээлутинатион
(аэлцтинасйон), адаптатион (адаптасйон), аллитератион (алитерасйон), аътион
(аксийон),
аддитион
(адисйон),
аэитатион
(ажитасйон), ассимилатион
(асимиласйон), артикулатион (артикцласйон), inflation (enflasyon), information
(enformasyon), injection (enjeksiyon), installation (enstalasyon) вя с.
-оир,-оире - ар -ер адаптасийасы: Биринъи вариантла (оир) киши ъинсли,
икинъи вариантла (оире) гадын ъинсли исимляр йарадылыр və мцяййян алят вя
цсул ифадя едир. Бу шякилчинин мящсулдарлыьы да азалмаьа доьру мейил едир.
Йени сюз вя терминлярин йаранмасында чох зяиф иштирак едир. “-оир,-оире”
шякилчиси иля гуртаран исимлярин тцрк дилиндя аз olması эюстярир ки, бу
морфоложи эюстяриъинин цмуми мящсулдарлыьынын азалмасынын сябябини
дилдян кянарда олан амиллярdя йох, мящз дилин дахили гурулушундан вя
ишлянмя хцсусиййятляриндян мейдана эялян амиллярдя ахтармаг даща дцзэцн
оларды [4,77]. Мясələn, аъъессоире (аксесуар), аътионноире (аксийонер) вя с.
-эрапще - эраф адаптасийасы. Alət bildirən isimlər əmələ gətirir. Məsələn,
аъъелероэрапще (акселероэраф), phотоэрапще (фотограф) вя с.
-еон - ийон адаптасийасы. İsimdən isim düzəldən şəkilçilərdəndir. Məsələn,
аъъордеон (акордийон) вя с.
-ие-, gие – ложи адаптасийасы. Fransız və ingilis mənşəli sözlərin hər hansı bir
elm sferalarına aid olduğunu bildirən şəkilçidir. Məsələn, аътинолоgие (актиноложи),
аеролоэие (аероложи), антщолоэие (антоложи), анэилоgие (анжийоложи), ecologie
(ekoloji), entomologie (entomoloji) вя с.
-ите - ите адаптасийасы. Bu şəkilçili sözlər “meyl, təmayül” bildirir. Məsələn,
acтивите (активите), actualite (aktüalite), feodalite (feodalite), relativite (rölativite) вя с.
-е - о (сыфыр) адаптасийасы. İsimdən isim düzəltən şəkilçilərdəndir. Məsələn,
аъомпте (аконт), антилопе (антилоп), анэине (анжин), артерите (артерит), артере
(артер), араэонiте (араэонит), adapte (adapt), absurde (absürd), censure (sansür),
coloriste (colorist), antagoniste (antagonist), archetype (arketip) вя с.
-уиер - ер адаптасийасы: бангуиер (банкер) вя с.
-ент - ан адаптасийасы: аъъент (аксан) вя с.
-исме - изм адаптасийасы: Мцасир франсыз дилинин сюз йарадыъылыьы
системиндя ян мящсулдар шякилчилярдян бири олан “–исме” шякилчисинин
иштиракы иля цмуми вя хцсуси исимлярдян иътимаи-сийаси, фялсяфи
эюрцшляри билдирян, инъясянят, идман, тибб вя с. кими сащяляря аид олан киши
92
ъинсли исимляр формалашдырылыр. Бу шякилчи ейни заманда франсыз дилиндя
баш верян динамик просеслярдя дя фяаллыг эюстярир. Türk dilində “-izm”
şəkilçisi ilə əvəz olunur. Мясələn, аэностиъисме (аэностисизм), abstractionisme
(abstraksiyonizm), actualisme (aktüalizm), activisme (активизм), expressionisme
(ekspresyonizm), experimentalisme (eksperimentalizm) və s.
-ciен - syeн адаптасийасы. İsimdən isim düzəldən şəkilçilərdəndir. Məsələn,
academicien (академисйен), dieteticien (diyetisyen) вя с.
-ence - ans adaptasiyası: excellence (ekselans), experience (eksperyans),
frequence (frekans), licence (lisans), agence (ajans) və s.
-che – ş (0) adaptasiyası: bronche (bronş), breche (breş), broche (broş), branche
(branş) və s.
-ee – e (0) adaptasiyası: épopée (epope), epee (epe) və s.
- (i) aire - (y) er adaptasiyası: stagiare (stajyer), missionaire (misyoner) və s.
-ssais - se adaptasiyası: écossais (ekose) və s.
Yuxarıda qeyd olunan əlamətlər fransız və ingilis dillərindən alınan terminlərin
türk dilinin qrammatik qaydalarına uyğunlaştırıldığını sübut edir.
d) Terminlərin leksik-semantik
mənimsənilməsi
Məlumdur ki, hər bir dil məxsus olduğu xalqın keçirdiyi ictimai-tarixi sosial
həyat şəraiti və iqtisadi-siyasi amilləri ilə bağlı inkişaf edir. Dildə ən tez və asan
dəyişikliklərə məruz qalan sahə leksika sayılır. Müasir türk ədəbi dili inkişaf etmiş
dillərdən hesab olunur. Təbii ki, bu inkişafda avropa mənşəli sözlərin rolu böyükdür.
Bu sözlər müəyyən məfhum və anlayışları ifadə edərək mənimsənilmiş və vətəndaşlıq
hüququ qazanmışdır. Tədqiqtçılar mənimsəmənin iki xüsusi əlamət daşıdığını qeyd
edirlər: formal və funksional. Formal mənimsəmədə alınma sözün fonetik, qrafik və
morfoloji xarakterinin alan dilin müvafiq normalarına maksimum yaxınlaşması,
funksional mənimsəmədə isə alan dildə alınma sözün leksik-semantik dəyişməsi və
işlədilməsinin müxtəlif aspektləri nəzərdə tutulur [3, 256]. Funksional cəhətdən fransız
və ingilis mənşəli alınmalar türk dilinin bütün üslublarında fəal işlənir və mənalarının
kütləviliyinə görə, yəni hansı semantik mənada ümumxalq danışığında, kütləvi və dövri
mətbuatda daha geniş işlənməsinə görə dildə müəyyən sahələr üzrə semantik qruplar
yaradır. Söz və terminlər leksikanın bir hissəsi olub həm rəsmi, həm elmi, həm də bədii
üslubun əsasını təşkil edir. Türk dilindəki fransız və ingilis mənşəli mövcud alınmaları
nəzərdən keçirdikdə onları mənasına görə bir neçə qrup və məzmunlarından asılı
olaraq bir neçə yarım qrupa bölmək olar:
a) elm və onun müxtəlif sahələrinə aid sözlər (terminoloji sözlər). Məsələn,
alegori, arterit, vektör, agnostizm, amonyak, amper, antisiklon, adrenalin və s. ;
b) məişətə aid sözlər (məişət əşyaları, avadanlığı, geyim və parçalar,
kulinariya və ərzaq və s.). Məsələn, büfe, dantel, bermuda, fritöz, barbekü, greypfurt,
blucin və s.;
c) incəsənət və mədəniyyətə aid sözlər (musiqi, rəssamlıq, teatr-kino sənəti,
memarlıq və s.). Məsələn, animasyon, aranjör, aktris, caz, folk, star, feding, akordeon,
spiker və s.;
ç) ictimai-siyasi məzmunlu sözlər. Məsələn, lider, aparthayd, boykot, terrorizm,
homologasyon, arena və s.;
d) texnikaya aid sözlər. Məsələn, buldozer, konteyner, akümülatör, greyder,
ekskavatör və s.;
e) dəniz, nəqliyyat və rabitəyə aid sözlər. Məsələn, abonman, armatör, adres,
drednot, internet və s. Müşahidələr də onu göstərir ki, alınma terminlərin əksəriyyəti
elmi üslubda işlənir və elmin bütün sahələrini əhatə edir.
Qeyd edək ki, leksik-semantik assimilyasiyanın xarakterik xüsusiyyətlərindən biri