Əsgər Rəsulov

 
 
98 
“Anadan doğmayan kardeş sayılmaz”. 
“Anadan olur daya, hamurdan olur maya”. 
Türk xalq deyimlərində ata haqqında yetərli sayda ifadə və fikirlərə təsadüf etmək 
mümkündür.  
 “Baba ocağı”. 
“Baba nasihatı tutmayan pişman olur”. 
“Baba oğlunun fenalığını istemez”. 
Türk xalq deyimlərində uşaqların xüsusi mövqeyi olduğunu qeyd etməliyik. Bizə 
məlum  olan  bir  çox  atalar  sözlərində  və  məsələlərində  məhz  uşaqlar  ön  plana  çəkilir, 
onların ailə daxilindəki önəmi vurğulanır: 
 “Çocuklu ev pazar, çocuksuz ev mezar”. 
“Çocuksuz kadın meyvesiz ağaç gibidir”. 
“Çocuk evin meyvesidir”. 
“Oğlanı kızı olmayan avrattan, eski hasır yeydir”. 
“Evladı olmayanda merhamet olmaz”. 
Başqa  sözlə,  xalq  deyimlərində  demoqrafik  artımın  həm  milli,  həm  də  soy 
baxımından  xüsusi  dəyər  kəsb  etməsi  ifadə  olunur,  gənclərə  övlad  sahibi  olmanın 
əhəmiyyəti  açıqlanır,  hətta  onlar  bu  işə  təşviq  edilirlər.  Bununla  yanaşı,  xalq 
deyimlərində,  atalar  sözlərində  uşaq  tərbiyəsinin  çox  məsuliyyətli,  cətin  iş  olduğu  da 
inkar olunmur, ailə tərkibini genişlətmək istəyənlərə xəbərdarlıq edilir: 
 “Çok çocuk anayı şaşkın, babayı düşkün eder”. 
“Evladın varsa başında derdin var”. 
“Çocuk büyütmek taş kemirmek”. 
“Çocuk isteyen belasını da istemek gerek”. 
“Evladın varsa bin derdin var, evladın yoksa bir derdin var”. 
“Evladın var mı derdin var”. 
Araşdırmacı  Merterə  görə,  “Türkiye’de  çocuk  oranları  diğer  Avrupa  ülkelerine 
göre  yüksek  olmasına  rağmen,  Türkiye’nin  sanayileşmesi,  modernleşmesi,  eğitim 
düzeyinin  yükselmesi,  kentleşme  hızının  artması  ve  kadının  tarım  dışı  işgücüne 
katılması ile paralel olarak azalmaktadır. “(Merter 2006: 58)” 
Orta  əsr  feodal-patriarxal  ənənələri  şəraitində  formalaşmış  bir  sıra  türk  xalq 
deyimlərində  və  atalar  sözlərində  qız  övladların  dəyəri  oğlanlarla  müqayisədə  aşağı 
səviyyədədir.  Səbəbini  belə  izah  etmək  olar:  ataların  düşüncəsinə  görə,  qız  övlad  yad 
adamla  evlənib  özgəsinin  ocağını  yandıracaqdır,  amma  oğul  isə  öz  ata-baba  ocağının 
mühafizəçisi  olacaqdır,  ailənin,  şəcərənin  soyadının  itməsinə  imkan  verməyəcəkdir. 
Tədqiqatçı  Kağıtçıbaşının  iddialarına  görə,  “erkek  çocuğuna  verilen  değer  köylerden 
kentlere  ve  büyük  kentlere  doğru  gidildikçe  değişmektedir.  Büyük  kentlerde  kız  erkek 
ayırımı  yapılmadan  çocuğun  aile  bağlarını  güçlendirici  fonksiyonu  köylere  göre  daha 
çok vurgulanmaktadır. “(Kağıtçıbaşı 2000: 110)”. Məsələn: 
“Kız yükü tuz yükü”: 
“Kız doğuran tez kocar”. 
“Kız evde olsa da elden sayılır”. 
“Oğlan doğuran övünsün, kız doğuran dövünsün”. 
“Oğlanı her karı doğurmaz, er karı doğurur”. 
“Oğlandır oktur, her evde yoktur”. 
Türk  atalar  sözlərində  və  deyimlərində  həyat  yoldaşının  ailə  münasibətində 
səmimiliyin  son  dərəcə  zərururi  olmasına  dair  çox  sayda  örnəklər  mövcuddur.  İllərin 
təcrübəsi  əsasında  aforizmləşmiş  ifadələrdə  və  xalq  deyimlərində  ər-arvad 
münasibətlərinin  sosial  önəmi ön plana alınmış, gənclərə bu barədə həyati  əhəmiyyətli 
tövsiyələr verilmişdir: 

---

 
 
99 
 “Bir adamın karısı onun yarısıdır”. 
“Kardeş kardeşi atmış, yar başında tutmuş”. 
“Kardeşten karın yakın”. 
“Otuz oğlun olacağına bir oturak kocan olsun”. 
“Baba, oğul ekmeği zindan ekmeği, koca ekmeği meydan ekmeği”. 
Digər tərəfdən, türk atalar sözündə ailədaxili münasibətlərdə evin kişisinin nüfuz 
sahibi  olmasına  xüsusi  əhəmiyyət  verilmiş,  “erkeksiz  ev,  yelkensiz  gemiye  benzer”, 
“erkek  evin  reisidir”,    “kadın  elinin  hamuru  ile  erkek  işine  karışmamalıdır”  kimi 
deyimlərlə xəbərdarlıq edilmiş, evdə qadının nüfuz sahibi olması düzgün sayılmamışdır: 
“Kadının hükmettiği evde mutluluk olmaz”. 
“Bir evde iki horoz olunca sabah güç olur”. 
“Kocana göre bağla başını, harcına göre pişir aşını”. 
“Kadını yeşil yaprak eden de kocası, kara toprak eden de kocası”. 
“Iyi kadının kocası cüppesinden bellidir”. 
“Erkeğin rızkı kadının ruhsatına bağlı”. 
“Avradı bed olanın sakalı tez ağarır”. 
 
 
ƏDƏBİYYAT 
 
1.
 
Aksoy  Ö. A. Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü. Cilt: I-II, 3. b., Ankara: Türk Dil 
Kurumu Yay., 1991 
2.
 
Başaran    F.  Ailede  Cinsiyet  Rollerine  Ilişkin  Tutum  Değişmeleri.  Türkiye’de 
Ailenin Değişimi  // Ankara:  Sosyal Bilimler Derneği Yay., 2004, s. 145-160 
3.
 
DPT. Türk Aile Yapısı  //  VI. Beş Yıllık Kalkınma Planı Ö.I.K Raporu. Ankara: 
T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Yay., 1998 
4.
 
Gökalp    Z.  Türkçülüğün  Esasları    (Haz:  Mehmet  Kaplan).  Istanbul:  Kültür 
Bakanlığı Yay., 1976 
5.
 
Kağıtçıbaşı  Ç. Aile Içi Etkileşim ve Ilişkiler: Bir Aile Değişme Modeli Önerisi  
// Türkiye’de Ailenin Değişimi. Ankara: Sosyal Bilimler Derneği Yay., 1984, s. 
131-143 
6.
 
Kağıtçıbaşı  Ç. Insan, Aile ve Kültür. Istanbul: Remzi Kitabevi Yay., 2000 
7.
 
Merter  F.  1950-1958  Yılları  Arasında  Köy  Ailesinde  Meydana  Gelen 
Değişmeler. Ankara: T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu, 2006 
8.
 
Tülbentçi  F.F. Türk Atasözleri ve Deyimleri. Istanbul: Inkılap ve Aka Kitabevi, 
1993 
9.
 
Yurtbaşı   M.  A Dictionary of  Turkish  Proverbs.  Ankara:  Turkish  Daily  News, 
2003 
 

---

 
 
100 
Йунусов А. 
 
Grammatical features of proverbs and phrases used in modern  
Turkish literary language 
 
ABSTRACT 
 
   The study of proverbs and phrases used in modern Turkish literary language is 
actual  and  important  in  terms  of  language  history.  Expressions  are  reflected  family 
structure,  hierarchy  in  the  family.  This  article  describes  some  grammatical  features  of 
proverbs and phrases used in modern Turkish literary language. 
Keywords:  Turkish language, vocabulary, expressions 
 
 

---