Əsgər Rəsulov

 
 
96 
dərəcəsinin,  analitik  düşüncə  tərzinin  müəyyənləşdirilməsində    böyük  önəmi  vardır; 
ikincisi,    qeyd  olunan  vahidlərdə  qohumluq  və 
əqrəbalıq  anlayışlarının 
terminləşdirilməsi  məsələsinin  analizi  türk  dilinin  tarixi  inkişafını  daha  təfərrüatlı 
şəkildə araşdırmağa yardımcı olar. Məlumdur ki, qohumluq və əqrəbalıq anlayışlarının 
çoxunun  yaranması  üçün  ilkin  şərt  evlilik  problemidir.  Təsadüfi  deyil  ki,  türk  atalar 
sözünün  və  deyiminin  müəyyən  qismi  məhz  evliliklə  bağlıdır.  Doğrudur,  “bekarlık 
sultanlıktır”    kimi  ifadələrdə  bəzi  antievlilik  çalarlıqlar  əks  olunsa  da  əksər  ata 
sözlərində başqa mənzərə təsvir edilir: 
“Bekar gözü, kör gözü”. 
“Bekarın parasını it yer, yakasını bit”. 
“Bekarlık maskaralıktır”. 
“Varsa eşin rahattır başın, yoksa eşin zordur işin”. 
“Evlenenle ev alana  Allah yardım eder” vs. 
Türk atalar sözünün bəzilərində erkən, xüsusən də qızların tez evlənmələri təqdir 
olunur, bəzilərində bu işin gerçəkləşməsində təmkinlilik və səbr tövsiyə edilir.  
“Kız beşikte, çeyiz sandıkta”. 
“Onbeşindeki kız ya erdedir, ya yerde”. 
“Demir tavında, dilber çağında”. 
“Erken evlenen döl alır, erken kalkan yol alır”. 
“Erken evlenen yanılmamış”. 
“İven (acele eden) kız ere varmaz, varsa da baht bulmaz”. 
Türkiyəli  sosioloq  Fatma  Başaran    1980-ci  illərdə  Aralıq  dənizi  bölgəsində 
apardığı  araşdırmalar  nəticəsində  bu fikrə  gəlmişdir ki,  həmin bölgədəki  kəndli qızlar 
üçün  ən  münasib  evlilik  yaşı  16-20,  kəndli  oğlanlar  üçünsə  21-25  arası  yaşlardır. 
(Başaran 2004: 148) Bu yaş həddi şəhərlərdə yaşayan gənclər üçün yuxarıdır.  
Türk atalar sözləri və deyimlərində təkevlilik (monogamiya) aşkar şəkildə nəzərə 
çarpır.  Tarixdə  türklərin  birdən  artıq  qadınla  evləndikləri  də  görülmüşdür.  Tanınmış 
mütəfəkkir Ziya Gökalp qeyd edir ki, “hakanların ve beylerin “hatun”dan başka “kuma” 
adıyla başka illere mensup eşleri  de bulunabilirdi.  Fakat  Türk töresi  bunları  resmen  eş 
olarak tanımazdı, çocukları hakan olamazdı, mirasdan hak alamazlardı”. (Gökalp 1976: 
159)  Bugün  də  ailədə  ikinci  qadın  -  günü  (kuma)  olaraq  xoş  qarşılanmamaqdadır.  
Türkiyənin  bir  çox  bölgələrində,  əsasən  Doğu  və  Güney  –Doğu  adlandırılan 
bölgələrində,  xüsusən  də  kənd  təsərrüfatı  və  heyvandarlıqla  məşğul  olan    ərazilərində 
yaşayan  əhali arasında  çoxevlilik (poliqamiya) geniş  yayılmışdır. Əlavə  işçi  qüvvəsinə 
ehtiyacdan qaynaqlanan bu səbəb demoqrafik problemlər də yaradır. Lakin  maraqlıdır 
ki, türk atalar sözlərində çoxevlilik məsələsi dəstəklənmir:  
“Kadının biri ala, ikisi beladır”. 
“Bir eve bir baca, bir kadına bir koca”. 
“Kızın kimi severse güveyin odur, oğlun kimi severse gelinin odur” 
Bəzi  atalar  sözlərində    ailə  övladlarına  evlilik  məsələsində  sərbəstlik  məsləhət 
bilinsə  də,  gənclərin  seçiminə  nəzarət  məsələsi  də  unudulmur.  Türkiyəli  tədqiqatçı 
Merter  hesab  edir  ki,  “evlenme  ve  eş  seçiminde  kırsal  alanlarda  çok  etkili  olan  aile 
baskısı  köy  ailesinden  kent  ailesine  doğru  etkisini  kaybetmektedir...  Yine  Türkiye’de 
özellikle kızların evlenme kararında silenin etkisi erkeklere göre daha fazla olmaktadır”. 
(Merter 2006: 29, 41) Bəzi atalar sözlərinə nəzər yetirək: 
“Kızı kendi havasına bırakırlarsa ya davulcuya varır, ya zurnacıya”. 
“Kızı kendi keyfine koysalar çalgıcıya varır”. 
“Ergen gözü ile kız alma, gece gözü ile bez alma”. 
 “Davul dengi dengine çalar”. 
“Halayıktan (beslemeden) kadın olmaz, gül ağacından odun”. 

---

 
 
97 
“Kenarın dilberi nazik de olsa nazenin olamaz”. 
“Kendinden küçükten kız al, kendinden büyüğe kız verme”. 
“Kız alan gözle bakmasın, kulak ile işitsin”. 
“Pekmezi küpten, kadını kökten al”. 
“Lafın azı uzu, çobana verme kızı; ya koyun güttürür, ya kuzu”. 
“Asili alması zor, saklaması kolaydır”. 
“Babasının mezarını görmediğin adama kız verme”. 
Evlənən  gənclərin  özlərinə  yeni  yurd-yuva  qurmaları  məsləhət  görülür,  mümkün 
olmadıqda  oğlanın    ata  evində  qalması  təbii  sayılır.  Türk  atalar  sözlərində    patriarxal 
baxış  dominantdır.  Başqa  sözlə,  oğlanın  qızın  evinə  köçməsi  təqdir  olunmur.  Adətə 
gorə, “qız yad çırağı yandırmalı”dır. Maraqlıdır ki, təkcə kəndlərdə deyil, şəhərlərdə də 
oğlanın qız evinə yerləşməsi, “içgüveysi” statusu qazanmasına yaxşı baxılmır.  
“Kızı ver, köprü kes”. 
“Iç güveysi iç ağrısı”. 
“Iç güveysinden hallice”. 
“Baba ocağı”. 
Türk atalar sözü və deyimlərində ailə üzvlərinin hər birinə aid fikir və münasibət 
əks  olunur.  Ata,  ana,  bacı,  qardaş,  gəlin  haqqında  mülahizələr  irəli  sürülür,  qadına 
yüksək dəyər verilir, onun ailədə oynadığı mühüm rol xatırlanır: 
“Evi ev eden avrat (kadın), yurdu şen eden devlet”. 
“Kadın erkeğin eşi, evin güneşidir”. 
“Kadının düzdüğü evi Tanrı yıkmaz, kadının bozduğu evi Tanrı yapmaz.” 
“Kadın var ev yapar, kadın var ev yıkar”. 
“Kadınsız ev olmaz”. 
“Dişi kuş yapar yuvayı, içini, dışını sıvayı sıvayı”. 
Bəzi atalar sözündə isə, yuxarıda qeyd edilənlərdən fərqki münasibət əks olunur. 
Başqa  sözlə,  qadının  social  həyatdakı  rolu  mübaliğəli  şəkildə  azaldılır,    və  arxa  plana 
çəkilir:  
“Kadını sırdaş eden esrara tellal aramaz”. 
“Avradın kazdığı kuyudan su çıkmaz”. 
“Kadının saçı uzun olur, aklı kısa”. 
“Kadın şerri şeytanın şerrine eşittir”. 
“Kadının bir aklı, erkeğin dokuz aklı vardır”. 
“Avrattan vefa, zehirden şifa”. 
Türkiyədə  son  onillikdə  aparılan  araşdırmaların  nəticələri  göstərir  ki,  türk 
ailəsində  qadının  ailədaxili  social  mövqeyi  aşağı  səviyyədədir.  Qadınların  tez-tez 
şiddətə  məruz  qalması,  təhqir  olunması,  hər  şeydən  əvvəl  onun  maddi  asılılığından 
qaynaqlanmaqdadır.  Sosial  əhatə  dairəsinin    olmaması  və  ya  məhdud  çevrəyə  sahiblik 
də türk qadının  əleyhinə olan faktorlardandır. Nəticədə, qadın ev işini icraya məhkum, 
evə bağlı bir varlığa çevrilir. (Kağıtçıbaşı, 2000: 131-132) 
“Erkek getirmeyi, kadın yettirmeyi bilmelidir” 
“Anasız çocuk evde hordur; babasız çocuk çarşıda”  
 Şəklində  olan  atalar  sözü  qadın  ilə  kişi  arasındakı  sosial  münasibəti  əks  etdirir, 
yəni, qadının yeri evidir, ərin yeri bayırdır. 
Qadının  ən  önəmli  sosial  statusu  ana  olmasıdır.  Təsadüfi  deyil  ki,  xalq 
deyimlərində qadının məhz bu funksiyası qabarıq şəkildə ön plana çəkilir:  
“Ağlarsa anam ağlar, gayrısı yalan ağlar”. 
“Ana gibi yar, Bağdat gibi diyar olmaz”. 
“Ana evladından geçmez”. 
“Analı kuzu kınalı kuzu”. 

---