Əsgər Rəsulov

 
 
89 
Fransız  və  ingilis  alınmaların  bəziləri  bu  qanuna  tabedir.  Məsələn,  snob-snop,  shield-
şilt, rebaund-ribaunt, stand-stant, lord-lort. 
          Müasir  Türk  ədəbi  dilinin  əlifbasında  “x”  və  “w”  səsləri  olmadığı  üçün,  
tərkibində  bu hərflər olan  sözlər başqa hərflərlə əvəz olunur: 
         w→v:   forward-forvet, show-şov, browning-brovning, bungalow-bungalov 
          x→ks:  flexible-fleksibil, fax-faks, mixer-mikser, box-boks və s. 
          Alınma  söz  və  terminlərin  fonetik  assimilyasiyaya  uğraması  türk  dilinin    fonem 
tərkibi  və  əlifbasının  digər  dillərdən  fərqlənməsi;  sözlərin  alındığı  dillə    türk  dilinin 
orfografiya  qaydalarının  bir-birindən  fərqlənməsi  və  alınmaların    tələffüzünü  türk 
dilinin xüsusi tələffüzünə tabe etmək və s. səbəblərdən  dolayıdır.    
          Qeyd edək ki, şifahi ədəbi dil vasitəsilə də alınmış sözlərdə bəzi xüsusiyyətlər baş 
vermişdir. Belə ki, ingilis dilinə məxsus sözlərdə indiki zaman  feli sifət əlaməti olan “-
ing” şəkilçisi saxlanılmışdır. Məsələn, dancing, damping, reyting, doping, kamping, mi-
ting, kliring, rafting, marketing, puding, zaping, lifting, jogging, mobbing, brifing və s. 
          Yuxarıda  qeyd  edilənlərdən  belə  bir  nəticə  çıxarmaq  olar  ki,  alınma  terminlərin 
fonetik mənimsənilməsi çoxşaxəli və olduqca mürəkkəb bir prosesdir. Fransız və ingilis 
mənşəli alınmalar türk dilində  işlənərək, bu dilin nitq normalarına tabe olur. Beləliklə, 
alınma terminlərdə vurğunun yeri və xarakteri, saitlərin uzunluğu və qısalığı, samitlərin 
yumşaqlığı, qalınlığı dəyişir, heca bölgüsünün sərhədi  pozulur və s. Bunu da eyni bir 
dildə  iki  fonematik    sistem  və  iki  müxtəlif  cinsli  heca  bölgüsünün  mövcud  ola 
bilməməsi ilə izah  etmək olar.    
b) Terminlərin orfoqrafik mənimsənilməsi 
          Orfoqrafik mənimsəmə deyildikdə, ilk öncə alınma terminlərin Müasir  türk ədəbi 
dilinin  yazı  normalarına  görə  yazılışının  tənzimlənməsi  nəzərdə  tutulur.  Bu  barədə  N. 
Məmmədli qeyd edir ki, “Əlbəttə, bunlar müəyyən prinsiplər əsasında müəyyənləşir və 
dilin  daxili  inkişaf  qanunlarına  əsasən  uzlaşır.  Alınma  terminlərin  orfoqrafik 
mənimsənilməsinin  əsas  ictimai  mahiyyəti  dil  daşıyıcılarının  yazıda  anlaşmasını  təmin 
etməkdir. Bunun əsasında dilin orfoqrafiya qaydaları durur” [3, 252].   
          Qeyd  edək  ki,  fransız  və  ingilis  mənşəli  sözlərin  bir  qisminin  türkcə  yazılışında 
müxtəlifliyə  yol verilmişdir. Məsələn, ankorman (enkırman), çarter (çartır), aut (avut), 
haker  (hekır),  fuel-oil  (fyul  oyl),  sibernetik  (kibernetik),  cangıl  (cengel),  stop  (istop), 
konteyner  (konteynır),  greypfrut  (greypfurt)  və  s.  sözlərin  yazılışı  kimi.  Belə  hadisəni 
dilçilər  alınma  terminlərin  ilkin  dövründə  baş  verən  variantlıq  kimi  qəbul  edirlər.  R. 
Ayzenqarten yazır ki, “əcnəbi leksikanın   mənimsənilməsi prosesi çox təcili baş vermir, 
buna  görə  də  müəyyən  müddət  ərzində  dildə  alınmanın  müxtəlif  yazı  formaları  ola 
bilər” [5, 21]. 
c) Terminlərin qrammatik mənimsənilməsi  
          Qrammatik  mənimsəmə  alınma  söz  və  terminlərin  reseptor    dilin  morfoloji  
kateqoriyalarına  uyğunlaşmasıdır.  Alınmalar  sözalan  dilin    müvafiq  normalarına  
uyğunlaşmasa,  “dilə  mənbə  dilin  imkanları  əsasında  formasız,  biçimsiz  leksik    parça 
kimi  daxil  olar”  [3,  253-254].  Morfoloji  mənimsəmə  zamanı,  alınmalar  fonetik 
mənimsəmədən  fərqli  olaraq,  müasir  türk  ədəbi  dilinin  qrammatik    qanunlarına  tabe 
olurlar.  Mənbə  dildə  isim  və  ya  sifət  vəzifəsi  daşıyan  terminin    Müasir  türk  ədəbi 
dilində  eyni  nitq  hissəsinə  aidliyi  dil  sistemində  qrammatik    kateqoriyanın  elə  tam 
tabeliyidir. Qeyd etmək lazımdır ki, ingilis və fransız  dilindən alınan söz və terminlər 
qrammatik mənimsəmə zamanı bəzi qrammatik  əlamətlərini itirir. 
          Müasir türk ədəbi dilində işlənən ingilis və fransız mənşəli sadə isimlər iki  qrupa 
ayrılır: 
1)  Həm  etimon,  həm  də  reseptor  dildə  sadə  söz  kimi  qəbul  olunan  isimlər. 
Məsələn, film>film, snob>snop, agent>ajan, score>skor, doctor>doktor, anemie>anemi  

---

 
 
90 
və s. 
2) Etimon dildə mürəkkəb söz kimi işlənən, müasir türk ədəbi dilinə isə sadə söz 
kimi alınan isimlər. Bu qrupa daxil olan isimlər etimon dildə mürəkkəb söz keyfiyyəti 
qazanmasına baxmayaraq türk dilində kök və şəkilçiyə parçalanmadan bütöv bir  sadə 
söz kimi qəbul olunur. 
Məsələn, 
ingilis 
dilində: 
“foot”-“ayaq”+“ball”-“top”(futbol); 
“work”-
“iş”+“shop” mağaza (workshop); “garden” - “bağ” + “party” - “toplantı” (gardenparti); 
“walk”-“gəzinti”+“man”-“adam” (walkman); “show”-“tamaşa”+ “room”-“ev”(şovrum); 
fransız dilində: “casse”-“parçalamaq” +“tete”-“baş” (kaset)  və s. sözlər. 
          Alınma  söz  və  terminlər  mənbə  dildə  hal  şəkilçilərini  qəbul  edib-etməmələrinə 
baxmayaraq,  türk  dilində  həmin  kəlmələr  hallanır:  parti,  partinin,  partiye,  partiyi, 
partide, partiden və s. 
          Fransız və ingilis dillərindən alınma düzəltmə isimlər dilə ya hazır şəkildə alınır, 
ya da türk dilinə sadə isimlər kimi qəbul olunur, məsələn, “camp” + “ing” (ingilis dilində 
feli  isim  şəkilçisi)  -“kamping”,  “dump”  +  “ing”-  “damping”,  “time”+“ing”-“tayming”, 
“dance”+“ing”-  “dancing”,“rate”+“ing”-“rating”;    fransız  dilində:  “roman”+“tisme”-
“romantizm”, “abonne”+“ment”-“abonman” və s. 
          N. Məmmədli yazır ki, “qrammatik mənimsəmədə morfoloji əlamətlərin  spesifik 
xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır: a) şəkilçi yalnız alındığı söz tərkibində  işlənir, milli 
sözlərə  qoşula  bilmir;  bu  tip  şəkilçilər  qrammatik-semantik  cəhətdən  diferensial-
laşmışdır; b) şəkilçi üzvlənmə nəticəsində kökdən ayrılıb  sözdüzəldicilik funksiyasını 
yerinə yetirir, söz yaradıcılığı prosesində iştirak  edir” [3, 255]. 
          Tərəfimizdən  aparılmış    müşahidələr  onu  göstərir  ki,  fрансыз  сюзляри  тцрк 
дилиня  юз  шякилчиляри  васитяси  иля  дя  дахил  олмушдур.  Щямин  шякилчиляр 
тцрк  дилинин  морфоложи  ганунауйьунлугларына  мцвафиг  олараг  адаптасийа 
олунмушдур. Уйьунлашманы ашаьыдакы кими мцяййянляшдирмишик: 
-(е)  мент-ман  адаптасийасы.  Бу  шякилчи  франсыз  дилиндяки  “–(е)  мент” 
шякilçисинин  тцрк  дилиня  адаптасийасы  нятиъясиндя  йаранмышдыр.  Мцасир 
франсыз дилиндя “– (е) мент” ян мящсулдар шякилчилярдян биридир. Фелляря ялавя 
олунараг щярякят ифадя едян киши ъинсли исимляр ямяля эятирир. Я. Мусайевин [4] 
тядгигатлары нятиъясиндя мцяййян олунмушдур ки, кюhнялмякдя олан исимлярдян 
242-си,  йенилярдян  ися  112-иси  “–  (е)  мент”  шякилчиси  иля  битян  исимлярдир. 
Кямиййят  эюстяриъиляриндян  мялум  олур  ки,  исимлярдя  бу  шякилчинин 
мящсулдарлыьы  азалмаьа  мейил  эюстярир.  Тцрк  дилиня  тяркибиндя  “–  (е)  мент” 
шякилчиси  олан  ашаьыдакы  сюзляр  кечмишдир:  аэремент  (аgреман),  абоннемент 
(абонман),  арранэемент  (аранжман),  investissement  (envestisman),  engagement 
(angajman)  вя с. 
-ие- (0) сыфыр адаптасийасы: Франсыз дилиндя бу шякилчинин иштиракы 
иля ямяля эялян исимляр, адятян, щал, вязиййят, мцнасибят, xəstəlik, elmə aid вя 
нюв  билдирир.  Мясялян,  антрощпонимие  (антропоним),  топонимие  (топоним) 
терминляри  ономастикa  ващидляринin  бир  нювцнцн  адыдыр;  басопщобие 
(базофоби), аэрономие (аgрономи), econometrie (ekonometri),  economie (ekonomi), 
galerie (galeri), agoraphobie (agorafobi) və  s. 
-игуе  -  ик  адаптасийасы:  “-игуе”  шякилчи  иля  франсыз  дилиндя  мцяййян 
яламят  вя  кейфиййят  билдирян  сифятляр  йараныр.  Мясələn,  алпщабетигуе 
(алфабетик  католоэ,  алфабетик  сыралама),  аъоустигуе  (акустик  мекан), 
аъадемигуе  (академик  çalışma),  аллерэигуе  (алержик  kişi),  аеробигуе  (аеробик), 
аъщроматигуе  (акроматик  teleskop),  аеродйнамигуе  (аеродинамик  renksemez), 
аэностигуе  (аgностик  durum),  ecologique  (ekolojik),  epique  (epik  eser), 
encyclopedique  (ansiklopedik    sözlük),  botanique  (botanik),  excentrique  (eksantrik  

---