Ёш даврлари психологияси ва педагогик психология

Taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchlar. 
Shaxs taraqqiyotidagi ichki ziddiyatlar psixik 
taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchidir.
Asosiy ziddiyatlardan biri shaxsda paydo bo’ladigan yangi ehtiyojlar va ularni qondirish 
uchun zarur vositalarning etishmasligidir. Shaxs taraqqiyotining erishgan darajasi, hayot tarzi va 
uning ijtimoiy munosabatlar sistemasida tutgan o’rni o’rtasidagi ziddiyat ham muhim ziddiyatlardan 
biridir. Shaxs yangi sharoitga moslashishga intiladi (bog’chada, maktabda). Ta`lim va tarbiya 
jarayoni ham shaxs oldiga yangi vazifalarni qo’yadi, faoliyatning yangi motivlarini hosil qiladi.

---

7 
Psixologiya fanida yosh davrlarini tabaqalash bo’yicha qator nazariyalar mavjud. Masalan, 
psixodinamika nazariyasini yorqin vakillaridan biri e.erikson nazariyasiga ko’ra inson umri 8 davrga 
bo’linadi:
1-davr – go’daklik; 2-davr – ilk bolalik; 3-davr – o’yin yoshi; 4-davr – maktab yoshi; 5-davr – 
o’spirinlik; 6-davr – yoshlik; 7-davr – etuklik; 8-davr – qarilik davri.
E.Shpinger, K.Byuler, A.Maslou va boshqalar personologik nazariyaning vakillari bo’lib, ular 
yosh davrlarini shaxs “men” xususiyatlarining shakllanishi bosqichlari deb hisoblaydilar.
Kognitivistik yo’nalishning asoschilari qatoriga J.Piaje, Dj.Kelli va boshqalarni kiritish 
mumkin. J.Piaje intellektni quyidagi rivojlanish davrlariga ajratadi.
1)
sensomotor intellekti ( tug’ulishdan 2 yoshgacha) 
2)
operaciyalardan ilgari tafakkur davri (2 yoshdan 7 yoshgacha)
3)
konkret operaciyalar davri (7-8 yoshdan 11-12 yoshgacha) 
4)
formal (rasmiy) operaciyalar davri.
Sobiq sovet psixologlari L.S.Vigotskiy, L.I.Bojovich, D.B.el`konin, A.A.Lyublinskaya, 
V.A.Kruteckiy, A.V.Petrovskiylar ham yosh davrlarini o’ziga xos tabaqalash nazariyalarini
yaratdilar. Ular orasida D.B.el`koninning tasnifi alohida o’rin tutib, etakchi faoliyat nazariyasiga 
asoslanadi. Bu nazariyaga ko’ra har bir yosh davrida biror faoliyat turi inson shaxsi shakllanishida 
asosiy rol` o’ynaydi. Bu yosh davrlari quyidagilar:
1)
go’daklik davri – tug’ilgandan 1 yoshgacha; asosiy faoliyat – bevosita emocional muloqot. 
2)
Ilk bolalik davri – 1 yoshdan 3 yoshgacha; asosiy faoliyat – predmetli faoliyat. 
3)
Maktabgacha davr – 3 yoshdan 7 yoshgacha; asosiy faoliyat – rolli o’yinlar.
4)
Kichik maktab yoshi davri – 7 yoshdan 10 yoshgacha; asosiy faoliyat – o’qish.
5)
O’smirlik davri – 10 yoshdan 15 yoshgacha; asosiy faoliyat – muloqot.
6)
Ilk o’spirinlik davri – 15 yoshdan 18 yoshgacha; asosiy faoliyat – o’qish, kasb tanlash.
Psixik taraqqiyotning bir bosqichidan ikkinchisiga o’tish bosqichlarida yosh krizislari yuz 
beradi. Krizislar ikki yosh davri oralig’ida yuz berganligi sababli 1 yosh davrining tugashi va ikkinchi 
yosh davrining boshlanishiga to’g’ri keladi. Barcha yosh krizislari ba`zi umumiy belgilarga ega. 
Bolalar krizislar davrida qaysar, asabiy bo’lib qoladilar, kattalar bilan nizolar paydo bo’ladi, avvalo 
bajaradigan ishlarini qilishdan bosh tortadilar. Krizislar davrida paydo bo’ladigan yangi ehtiyojlari 
qondirilmaydigan bolalar shunday reakciya namoyon qiladilar.
Shaxsning ontogenezidagi ijtimoiy rivojlanish 2 
yo’nalishda: ijtimoiylashuv va 
individuallashuv ko’rinishida bo’lib turli yosh davrlaridagi krizislar ham mos ravishda turli 
xarakterga ega. Masalan: 1, 6, 15 yoshlilar krizislari ijtimoiy tajribani o’zlashtirish muhitda o’z 
poziciyalarini mustahkamlash bilan bog’liq bo’lsa 0, 3, 10, 17 yoshdagi krizislar esa o’zini anglash, 
ko’rsatish, atrofdagilarning tan olishi uchun kurashish asosida yuzaga keluvchi krizislardir.

---

8 
Bola avval ma`lum darajaga etib, keyin tarbiyalanmaydi, balki ta`lim va tarbiya jarayonida 
psixik rivojlanadi. Bunda psixologlar Vigotskiy tomonidan aniqlangan qoidaga, ya`ni ta`lim berish 
bola ko’lga kiritib bo’lgan rivojlanish darajasini ko’zlamasdan, bir muncha olg’a ketish, bolaning 
tafakkurida uning mavjud imkoniyatlarini bir muncha oshiradigan talablar qo’yishi u erishgan va 
yaxshi o’zlashtirib olgan analitik-sintetik faoliyat darajasini talab qilish kerak degan qoidaga 
asoslanadilar.
L.S.Vigotskiy ta`limining aqliy rivojlanishdagi etakchi rolini ta`kidlar ekan, ta`lim bolaning 
rivojlanishidagi kechagi kunga emas, balki ertangi kunga tayanmog’i lozim deb hisoblangan edi. 
Ta`lim rivojlanishning faqat tugallangan darajasi asosida qurilmasdan, avvalo hali unga tarkib 
topmagan narsalarga tayanmog’i kerak. L.S.Vigotskiy boladagi aqliy rivojlanishning 2 darajasi 
haqidagi qoidani ifodalab berdi. Birinchi daraja, Vigotskiy atyganidek, aktual rivojlanish darajasi – 
o’quvchi tayyorligining mavjud darajasi bo’lib, u o’quvchining qanday topshiriqlarni to’la mustaqil 
bajara olishi bilan xarakterlanadi. Yancha yuqori bo’lgan ikkinchi daraja (uni Vigotskiy eng yaqin 
rivojlanish zonasi deb atagan) bolaning nimani mustaqil bajara olmasligini, lekin ozroq yordam bilan 
(yo’l-yo’riq beruvchi savollar ...) nimaning uddasidan chiqa olishini ko’rsatadi. Vigotskiy bola bugun 
kattalar, o’qituvchi yordamida bajarayotgan narsani ertaga mustaqil ravishda o’zi bajaradi, eng yaqin 
rivojlanish zonasiga kirgan narsalar, ta`lim jarayonida aktual rivojlanish jarayoniga o’tadi deb 
ta`kidlagan edi. Har qanday psixik funkciya inson hayoti davomida 2 marotaba namoyon bo’ladi: 
avval ijtimoiy, so’ngra psixologik xarakterdadir, avvaliga psixik funkciya odamlar orasida interpsixik 
ko’rinishda bo’lsa, so’ngra bola uchun intrapsixik ko’rinishdadir. Bu qonuniyat barcha psixik 
funkciyalar, ixtiyoriy diqqat, mantiqiy xotira tushunchalarining, irodaning rivojlanishiga tegishlidir. 
Har qanday funkciya avval boshqa odamlarga qaratilgan bo’lib, so’ngra shaxsning ichki funkciyasiga 
aylanadi. Ontogenezda psixik bir bosqichdan sifat jihatdan boshqa bosiqchga qadamma-qadam 
o’tishdir. Har bir yosh davrlarda tashqi ta`sirga psixikaning sezuvchanlik xususiyati turlicha bo’lib, u 
yoki bu psixik funkciya rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratiladi. Bunday davrni – shu psixik 
funkciyaning senzitiv davri deyiladi. Masalan, 1 yoshdan 3 yoshgacha davr nutq rivojlanishining 
senzitiv davridir. Kichik maktab yoshi o’quv faoliyati uchun senzitivdir. Bu yoshdagi bolalarning 
xususiyatlari, xususan o’qituvchining obro’li ekanligi, ishonuvchanligi, tirishqoqligi bunga imkon 
beradi. O’spirinlik yoshi esa o’z ichki dunyosini bilish uchun qulay davrdir. Ularning emocional 
sferasining boyishi, o’z-o’zini boshqarish va ma`suliyati seziladi. Bola psixik rivojlanishining turli 
yo’nalishi mavjudligini unutmaslik lozim. Funkional rivojlanish bevosita bilim va malakalarni 
o’zlashtirish bilan bog’liq bo’lsa, yosh davriga xos psixofiziologik rivojlanish bilan belgilanadigan 
yosh davri rivojlanishidir.