Eski o’zbek adabiy tilining shakllanishi. Navoiy asarlarining lingvistik xususiyatlari”
Yüklə 0,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
1 2
Taqdimot2- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Document Outline
1. Mursol payg’ambarlar: Bularga
Jabroil vositasida vahy kelgan. 2. G’ayri mursal payg’ambarlar: ilhom yoki tushdagi vahiylik orqali elga rahnomalik qiladilar: 3. Ulul- azm payg’ambarlar: osmoniy kitoblar nozil bo’lgan kishilar. 4. Xotam payg’ambar: eng so’nggi payg’ambar bo’lib, bu Muhammad (s.a.v.) dir. www.arxiv.uz www.arxiv.uz • Alisher Navoiy nafaqat badiiy adabiyot va adabiyotshunoslik, balki qiyosiy tilshunoslikka ham muhim hissa qo’shgan. Uning tilshunoslikka bag’ishlangan “Muhokamat ul-lug’atayn” asari turkiy tilning imkoniyatlarini fors- tojik tiliga chog’ishtirish orqali ko’rsatib berishga bag’ishlangan. Asar 1500-yilda yozilgan bo’lib, unda turli tilda mavjud bo’lgan, ammo sort (fors) tilida muqobili bo’lmagan 100 ta so’z, shuningdek bir necha ko’p ma’noli so’zlar, forsiy tilda birgina varianti mavjud bo’lgan sinonim so’zlar, ayrim hayvon va parranda nomlari, kiyim-kechak nomlari, yeguliklar nomi, kasb-hunarni atovchi otlar haqida ma’lumot beriladi. Ayrim so’zlar haqida gapirganda Navoiy turkiy nazmlardan misollar keltirib, fikrini isbotlaydi. Masalan, “sinqarmoq” so’zi xususida to’xtalib, shunday deydi: “...Biri sinqarmoq lafzidurki, mubolag’a mundin o’tmas turkcha nazmda bu matla’ bordurkim, bayt: Soqiyo, tut bedakim, bir lahza o’zumdan boray, Shart bukim, har necha tutsang labo-lab sinqaray. Oyo! Bu sipqaray lafzi mazmuniga yetganda, forsiy she’rda ne iloj qilg’aylar?”. (16-tom, 13- bet). www.arxiv.uz • Ayrim hayvon va parrandalarni turli nomlar bilan atash turkiy tillarga xosdir. Shu haqda gapirar ekan, Navoiy kiyik, to’ng’iz, ot singarilarning turli nomlari xususida to’xtaladi. Jumladan, “...dag’i turk o’rdakning erkagin “so’na” va tishisin “bo’rchin” der. Va sort munga ham ot qo’ymaydur. Va nar va modda ikkalasin “murg’obi” der. Va o’rdakning anvoi bilur qushchilar qoshida, masalan, jo’rka va erka, suqtur va olmabosh va cho’qirqanot va temirqanot va aldaldag’a va alapuka va bog’chol va bu yo’sunluq derlarki, yetmish nav’ bo’lurkim, sort borisin murg’obi o’q der” (20-bet). www.arxiv.uz • Asarning hech biror o’rnida Navoiy fors-tojik tilini kamsitmaydi, balki bu til hamda ushbu tilda ijod qilgan ijodkorlarga hurmati baland ekanligini qayd etadi. O’zining turkiy va fors-tojik tilida yaratgan asarlari nomlarini zikr etadi. Navoiy nasrda yozilgan va ilmiy uslubda yaratilgan bu asarda ham 7 ta ruboiy 2 ta qit’a, bayt va nazm deb atalgan 70 misra she’r keltiradi. She’rlarning katta qismi shoir qalamiga mansub. Shuningdek, unda Atoyi, Lutfiy, Husayniy, Xusrav Dehlaviy, Abdurahmon Jomiy, Xoqoniy Shervoniy kabilarga oid she’riy misralar ham bor. • Navoiyning “Mezon ul-avzon” asari turkigo’y xalqlarni aruz ilmidan bahramand etish niyatida yozilgan. Shoir an’anaviy aruzga turkiy she’riyatga xos bo’lgan vaznlarni, ularning bahrlarini qo’shdi. www.arxiv.uz • O’zbek she’riyatining, xalq og’zaki ijodining necha yuz yillik tajribasi bu asarda birinchi bor tadqiq etilib, umumlashtirib berilgan. • Har bir bahrning ruknlari, turlari haqida ma’lumot berilib, she’riy misralar asosida dalillanadi. Asarda 164 bayt g’azal, 1 ta tuyuq, 6 ta ruboiy keltirilgan. “Mezon ul-avzon” dan avval Shayxzoda Ahmad Taroziyning “Funun ul-balog’a”, keyin Boburning “Risolai aruz” asari turkiyda yaratilgan. • Alisher Navoiyning “Arba’in”, “Siroj ul-muslimin”, “Munojot” asarlari diniy-islomiy ruhdagi asarlardir. • Sharq adabiyotida “arba’in” an’anasi mavjud bo’lib, xalq orasida mashhur, eng sahih hadislardan 40 tasi saralab olinib, u hadislardan har birining mazmuni bir ruboiyda talqin qilingan. Abdurahmon Jomiyning “Chihil hadis” asarini Navoiy turkiyga tarjima qiladi. Shoirning niyati, asar muqaddimasida ta’kidlangandek, “forsiydonlar idrok aylagan” qirq hadis mohiyatidan turkiyzabonlarni ham bahramand qilish edi: www.arxiv.uz Forsiydonlar aylabon idrok, Oriy erdi bu naf’din atrok. Istadimki, bu xalq ham bori Bo’lmag’aylar bu naf’din oriy. Hadislarni she’rga solishda barcha shoirlar ularning oson tushunilishini, yodda saqlanishini ham nazarda tutganlar. • “Siroj ul-muslimin” asari she’riy yo’l (masnaviy) da yaratilgan bo’lib, islom dinining arkonlari- namoz, zakot, ro’za, haj haqidagi fikrlar bayon etilgan. Asar musulmonlar uchun ma’lum ma’noda dastur-qo’llanma vazifasini bajargan. • Navoiy hayotining so’ngida o’z asarlaridagi ijtimoiy, siyosiy, falsafiy va dunyoviy muddaolar, shaxsiyatidagi davr talablari, mafkurasiga munosabat haqida ko’p fikr yuritadi. Botiniy hayajonlari, armon- o’kinchlari birlashib, Olloh nazdida tavbalar qilish ehtiyojini yaratgan. “Munojot” ana shunday iltijolar majmu’idan iborat. “Munojot” tili- teran tafakkur tili, his- tuyg’ularga to’la ruhiy holat tili. Mohiyatan esa, ma’naviy kamolot, iymon ustuvorligi, ezguliklar sari intilishga da’vat etuvchi asar bo’lib, unda bu yo’lda to’siq bo’luvchi jam’iki illatlarga qarshi turish ham anglatiladi. www.arxiv.uz www.arxiv.uz Document Outline
Yüklə 0,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
1 2