245
Priyom (t
ərz)
metod deyil, metodun komponenti,
hiss
əsidir. Bir metodun daxilində bir neçə priyom ola bilər.
M
əsələn, müəllim vətənpərvərlik mövzusunda söhbət apardığı
zaman nitqini t
əsirli etmək, şagirdlərin vətənə olan sevgisini
daha da artırmaq, onlarda doğma yurdu qorumaq, onun rifahı
namin
ə çalışmaq tələbatı formalaşdırmaq üçün nümunələrə
müraci
ət edir, Milli Qəhrəmanları və onların hünərlərini yada
salır, bəii əsərləri, film və tamaşaları və buradakı əsas obrazları
xatırladır, tərbiyəvi vəziyyətlər yaradır. Bütün bunlar
mü
əllimin müraciət etdiyi priyomlardır. Deməli, priyom
metodun t
əsir dairəsini daha da genişləndirir.
T
ərbiyənin priyomlarını aşağıdakı qruplara ayırmaq olar:
1.Şagirdlərdə müsbət xüsusiyyətlərin inkişafına yönəl-
dil
ən priyomlar.
2. Şagirdlərdə mənfi xüsusiyyətlərin ləngidilməsinə
yön
əldilən priyomlar.
H
ər iki qrup priyom tərbiyə edəndən uşaqları fərdi olaraq
yaxşı tanımağı, onların hiss və duyğularına, ağıl və
düşüncələrinə bələd olmağı tələb edir.
Birinci qrup priyomlara xahiş, nəvaziş, məktəbli üçün
əziz olan
hisslərə əsaslanmaq, onun kədərinə, sevincinə şərik
olmaq, h
əvəsləndirmə, təəssüf və s. daxildir.
İkinci qrup priyomlara xəbərdarlıq, tənbeh, məzəmmət,
eyham, t
ənqid, partlayış və s. daxildir. Tərbiyə prinsiplərindən
danışarkən dediyimiz kimi bir daha qeyd edək ki,
partlayış A.S
Makarenkonun yaratdığı tərbiyə yollarından biridir. O, yerinə
gör
ə, prinsip, priyom, metod ola bilir;
tərbiyəsində qüsur olan
uşağın, el dili ilə desək, yerbəyerdən başının üstünü almaq,
ona yanılış addım atmağa aman verməməkdir.
Metodlar yeri g
ələndə priyoma, priyomlar isə metoda
çevril
ə bilr. Bu incəlikləri bilmək və ondan səmərəli istifadə
etm
ək pedaqoji ustalığın keyfiyyətinə dəlalət edir.
T
əcrübə sübut edir ki, yaxşı və yaxud pis metod yoxdur.
T
ərbiyə prosesində metodu düzgün seçmək məsələsi var.
246
Metodun
düzgün seçilm
əsi ən optimal, əlverişli, az enerji sərf
etm
əklə məqsədə aparan yolu tapmaq deməkdir. Metod seçimi
aşağıdakı səbəblərlə şərtlənməlidir:
1.Qarşıda duran tərbiyəvi işin məqsəd və vəzifələri ilə.
2.Şagirdlərin yaş xüsusiyyətləri ilə.
3.T
ərbiyəvi təsir olunması nəzərdə tutulan kollektivin
formalaşması səviyyəsi ilə.
4.Şagirdlərin fərdi xüsusiyyətləri ilə.
5.T
ərbiyə şəraiti ilə
6.T
ərbiyə vasitələri ilə.
7.T
ərbiyə üçün vaxtla.
8.T
ərbiyə prosesindən gözlənilən nəticə ilə.
Mü
əllimin pedaqoji səriştəsi zəif olanda seçilmiş metod
fayda vermir. M
əsələn, müəllim əmək
tərbiyəsi niyyəti ilə
şagirdləri məktəbyani sahədə ağaclara qulluq eləməyə aparır.
Amma bağda məlum olur ki, işləmək üçün lazımi alətlər
yoxdur. Bu cür hazırlıqsız iş müəllimi nüfuzdan, şagirdləri isə
h
əvəsdən salır. Ona görə də müəllim başladığı işi uğurla axıra
çatdırmalıdır. Yalnız bu zaman tərbiyəvi təsir məqsədyönlü
n
əticə verər, şagirdlərdə məsuliyyət hissi yaranar, görülən işi
sona çatdırmaq vərdişi formalşar. Müəllimin isə nüfuzu artar.
Qarşıya qoyulan məqsədə uyğun olaraq seçilmiş hər
hansı tərbiyə metodunun tətbiqində müxtəlif
vasitələrdən
istifad
ə edilir. Vasitə priyomdan geniş anlayışdır. Və tərbiyə
vasit
ələri olduqca çoxdur.
Müxtəlif əyaniliklər, o cümlədən
vizual v
ə audiovizual materiallar, kitablar, fotolar, şifahi xalq
ədəbiyyatı nümunələri, xəritələr, sxemlər, laboratoriya və
t
əcrübə sahəsi işləri, sözün qüdrəti, oyun, idman və s.
t
ərbiyə
işinə xidmət edən vasitələrdir. Ümumiyyətlə, tərbiyə işinin
metodikasında istifadə olunan
nə varsa, hamısı vasitədir.
T
ərbiyə işinin gedişindən asılı olaraq vasitə metoda
çevril
ə bilir; eləcə də tərsinə metod vasitəyə çevrilir. Bunsuz
mümkün deyil, metod vasit
əsiz tətbiq edilə bilməz. Həmçinin
biz mü
əyyən məqamlarda metodlara vasitə deyə bilirik.
247
M
əsələn, uşaqlara
alışdırma metodu vasitəsi ilə əməyi sevdi-
rirk. Onu müxt
əlif tapşırıqlar, həvəsləndirmələr yolu
ilə əməyə
alışdırırıq.Yaxud hansısa nöqsana yol veribsə, cəzalandırma
metodu il
ə qüsurunu düzəldirik. Buradan aydın olur ki,
t
ərbiyənin vasitə və metodları arasında, eləcə də metodların
özl
ərinin arasında qarşılıqlı əlaqə var. Onlardan biri digərinin
iç
ərisində mövcuddur, biri digərinə yardımçıdır və nəticənin
reallaşmasına kömək edir.
Pedaqoji
ədəbiyyatda tərbiyə metodlarının təsnifatı
müxt
əlifdir. Onları aşağıdakı kimi ümumiləşdirə bilərik
:
inan
dırma metodu, alışdırma metodu rəğbətləndirmə və
c
əzalandırma metodları.
2.İnandırma metodu (buna
-şüura, ağla idraka təsir
göst
ərən metodlar da deyilir). Şagirdlərdə zəruri
müsbət
keyfiyy
ətlər formalaşdırmaq üçün onların şüuruna, hisslərinə,
irad
əsinə müxtəlif vasitələrlə təsir göstərilir; tərbiyə edənin
m
əqsədyönlü, sistemli və müntəzəm
fəaliyyəti nəticəsində
şagirdlərdə inam, həmin inam zəminində isə müsbət keyfiyyət-
l
ər yaranıb formalaşır. Ona görə də bu metod
inandırma
metodu adlan
ır.
İnandırmanın vasitələri çoxdur və o, müxtəlif mərhə-
l
ələrdən keçir. Uşağın şüuruna, ağlına, idrakına müsbət təsirlər
ail
ədən başlamalıdır; ona görə də birinci mərhələ ailə mühitidir.
Ail
ə mühitində uşaqlara müsbət keyfiyyətlər öncə böyüklərin
şəxsi nümunəsindən sirayət edir. Tarixin uzaq qatlarında
uluların dediyi
Qız anadan görməyincə öyüd almaz, oğul
atadan görm
əyincə süfrə yaymaz ,
Eyülərlə otur –dur ki, sən də
eyü olasan sözl
ərində inandırmanın hikməti var. Ailədə
uşaqlara nağıllar söylənir, öyüd –nəsihət verilir, onlar müxtəlif
cizgi filml
ərinə baxırlar, yaşıdlarından görüb –götürürlər.
Lakin bütün baxılanlar, görülüb –götürülənlər müsbət
d
əyərlərlə zəngin olmaya bilər. Ona görə də uşaqlara daim
n
əzarət olunmalı, suallarına başdansovdu deyil, nəyin pis,