Estrada va ommaviy tomoshalar tarixi

«Gazeta, ju r n a l o 'q ib k o 'z im
ochilgandan so 'n g to 'g 'r i o'qishga qochdim»,
de b x a t yo zadi. U 
o ‘sha d a v r d a 0 ‘rta Osiyoda o ‘z be k va rus tillarida c h o p etiladigan 
g a z e t a va j u r n a l l a r d a n t a s h q a r i I st a nb u l , B o q c h a s a r o y , Q o z o n
s h a h a r l a r i d a n a s h r q i l i n a d i g a n t u r k , t a t a r ga zet a va j u r n a l l a r i
bilan h a m d o i mi y ravishda t a n i s h i b turgan. Rus, t a t a r, o z ar ba yj on 
a d a b i y o t i b i l a n qiziqadi, T u r k i s t o n g a gastrolga kelgan t e at r va 
k o n s e r t l a r g a q a t n a b , s a h n a va musi qi y asarlarining turli uslublari, 
y o ‘n a l i s h l a r i va s a h n a q o i d a l a r i b i l a n y a q i n d a n t a n i s h a d i ,
o ‘r g a n a d i v a i b r a t ol adi . N a t i j a d a o ‘zbek a d a b i y o t i n i , m u s i q a
s a n ’a t i n i y a n g i y o ' n a l i s h u s l u b l a r i bi la n b oy i ti s hg a va O v r o p a
u s u l i d a g i o ' z b e k t e a t r i n i y a r a t i s h y o ‘l ida i z l a n i s h l a r d a b o ‘lib 
f a ol lik k o ‘r sat di. 0 ‘zining b u y o ‘nalishida, eng avval, a d a b i y o t
v a d r a m a t u r g i y a d a i lk q a l a m i n i t e b r a t a b o s h l a y d i . T u r l i
m a v z u l a r d a s h e ’r va m a q o l a l a r yozib, gazeta va j u r n a l l a r d a c h o p
e ti b t u r a d i . S h u l a r bilan b i r g a « F i r u z a x on i m» n o ml i 4 pa rd al i
fojia ( 1915), « Za h ar li h a y o t » n o ml i 4 pardal i fojia (1915), «Ilm 
h i d oy at i » n o ml i 4 pardal i d r a m a (1915) va «Mull a N o r m u h a m m a d
d o m l a n i n g k u f r xatosi » n o m l i b i r pardali ko medi ya ka bi s a h n a
a s a r l a r i n i y a r a t a d i .
H a m z a H a k i m z o d a N i y o z i y O k t y a b r t o ' n t a r i s h i d a n a vv al
o ‘z i n i n g h a y o t i n i va ijodiy fao l i yat in i o ‘zbek x a lq in in g ozodli k 
h a r a k a t i b i l a n c h a m b a r c h a s b o g klagan yirik i j o d k o r va j a m o a t
a r b o b i b o i i b yetishib chiqdi . U n i n g turli m a v z u l a r d a y a r a t g a n
s h e ’r l a r i , p u b l i t s i s t i k m a q o l a l a r i , «Milliy a s h u l a l a r » t o ‘pl ami,
a y r i m n a s r i y va s h e ’riy a s a r l a r i « Sa do yi T u r k i s t o n » , « S a d o yi
F a r g ‘o n a » r o ‘z n o m a l a r i d a , « A l- is l oh » , « O y na » va « H u r r i y a t »
o y n o m a l a r i d a va a l o h i d a n a s h r i y o t l a r d a c h o p q i l i n g a n edi. 
P e d a g o g i k d a s t u r va q o l l a n m a l a r i esa yangi usulli m a k t a b l a r d a
j o r i y e t i l a b o s h l a n d i .
1 9 1 5 - y i l d a Q o ‘q o n d a g i « В о е н н о е
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

co6paHHe»ning qi sh k i b i n o s i d a s a h n a y uz ini k o ‘r g a n « Z a h a r l i
h a y o t » d r a m a s i H a m z a g a s h u h r a t kelt irdi . H a m z a o ‘z t ar jima
holida «i nqilob»gacha b o ' l g a n faoliyatiga s h u n d a y y a k u n yasagan 
edi: «1917-yilgacha a s a r l a r i m n i b osti rish, a s a r y o z is h , gazet aga 
m a q o l a yozish, L o s h m o n v o q e a la ri h a q i d a t u rl i maj li slar qilish 
bilan d a v om etdim».
A t o q l i shoir, d r a m a t u r g , m a t b u o t c h i G ‘u l o m Z a f a r i y ( 1889- 
1937) ijodiy f ao l i y at i n i n g h a m ilk d a vr i r u s , t a t a r , o z a r b a y j o n
teat rl ari ning t a ' s ir ot i da b os h la n ad i . U T o s h k e n t n i n g Beshyog'och 
d a h a s i g a q a ra s h l i K a t t a b o g ' m a h a l l a s i d a 1 8 8 9 - y i l d a t a v a l l u d
topdi. Dast labki t a ’lim-t arbi yani eski m a k t a b d a ol di, s o*ng « Ru s - 
tuzem» m a k t a b d a o ‘qidi. 19 12-yilgacha K.o‘k a l d o s h madr as as ida 
tahsil k o ‘rdi. Adib 1914-yilda «Baxtsiz s h og i r d » n o m l i bir padali 
pyesa yozadi. Kelgusi yi ll arda « Ba hor », « G u n a f s h a » , «Quyon», 
« T o ' s q i n c h i i i k » , « R a h i m l i o ‘q i g ‘uvchi», « M a q t a n c h o q kishi», 
« Mo zorl ikda ». « Ta t im bo y o t a » kabi kichik p ye sa va sketch yozadi. 
« C h o kp o n T e r n i r » ( 1 9 2 4 ) , « Y o s h l a r e n d i b e r i l m a s » ( 1 9 2 6 )
d o s ton l a ri ni yarat adi .
«Ha l im a» musiqali d r a m a s i unga J920-yili s h u h r a t keltiradi. 
Q a m a l m a s d a n avvalgi yillari u s a n ’a t s h u n o s l i k i n s t i t u t i d a ilmiy 
x o d i m b o i i b i s h l a y d i . G ‘ u l o m Z a f a r i y 1 9 3 7 - y i l i n o h a q
m il l a t c h i l i k d a a y b la n i b, q i r g ' i n d a v r i n i n g q u r b o n i b o ‘ldi. S hu
sa b ab l i uni ng nomi j u d a k o ‘p m a n b a l a r d a es ga o l i n m a s , olinsa 
h a m burjuaziya millatchisi d e g a n m a l o m a t l a r t o ‘q i l a r edi. U 1956- 
yilda but un la y oqlangan.
O v r o p a shaklida o ‘zbek musiqali t ea tr s a n ’a t i n i n g shakllanishi 
va rivojlanishiga o ‘z hissasini q o ' s h g a n s a n ’a t a r b o b l a r o ras id a 
a t o q l i s h o ir va d r a m a t u r g S h a m s i d d i n X u r s h i d s iy mo s ini h a m
k o ‘ramiz. Bu u l ug ‘ zot 1892-yil may oyida T o s h k e n t n i n g Sebzor 
d ahasi , Shokir guzar mahal lasidagi k o ‘p f a rz a ndl i b o g ‘bon, kuchli 
s a v o d x o n S h a r a f i d d i n q o r i o i l a si d a d u n y o g a k el di . D a s t l a b k i
t a ’lim-tarbiyani Mirza Xalil qori, s o ‘ngra I s m a t qor i m a k t a b l a r i d a
oldi. T o s h ke n t va Buxoro m a d r a s a l a r i d a tahsil k o ‘rdi. 1908-1909- 
y i l l a r d a « R u s - t u z e m » m a k t a b d a o ' q i b r u s t i l i n i o ‘r g a n d i .
S h a m s i d d i n y o s h li g id an s h e ’riyat o l a m i g a k i r i b ke ld i va t e a t r
t omos halar i biJan b en ih oy a qiziqdi. Un i n g o ‘z b ek «Xalq teatri».
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

« Q o bg ‘i r c h o q t e a t r » l a r d a n t a s h q a r i O v r o p a t e a t r c h i l i g i g a
m u h a b b a t i h a m a nc h a e rt a u y g ‘o ng an di . 1905-yillardan b os hl ab
Xu rs hi d m a h a l l i y rus va t a t a r ziyolilari t o m o n i d a n tashkil qilingan 
t o m o s h a l a r g a , Rossiya, T a t a r i s t o n va O z a r b a y j o n d a n g as tr ol ga
ke lg an d r a m a va mu si qa li t e a t r l a r g a q a t n a b , j u d a k o ‘p s a h n a
a s a r l a r i h i l a n t a n i s h a d i va u l a r d a n i b r a t o l ad i . S h a m s i d d i n
« A p p o l o » t e a t r i d a «Layli va M a j n u n » (1914), « T u r ó n » n o ml i 
o ' z b e k h a v a s k o r l a r t e a t r i d a M . B e h b u d i y n i n g « P a d a r k u s h »
sp e kt ak l la ri n i t o m o s h a qildi.
Sh oi r S h a m s i d d i n Xur shid k o krgan t o m os h al ar n in g t a ’siroti va 
q iz iq is hi o r q a l i s a h n a a s a r l a r i n i y o z a b o s h l a y d i . E n g d a s t l a b
«Bezori», « T a r y a k x o ' r » no mli b i r pardali va « Qo r a xotin» nomli 
s a h n a a s a r l a r i n i yozadi.
1 912- yil i « B e c h o r a v o l i d a y o x u d s a v d o g a r x o t i n i » n o m l i
musiqali d r a m a s i 1913-yilda A nd i jo n d ag i «Художественное кино» 
z a l i d a b i r i n c h i b o r s a h n a d a t o m o s h a b i n l a r g a k o ' r s a t i l a d i . Bu 
t o ‘g ‘r ida a t o q l i t e a t rs h un os B .N a sr i dd in o v s h un da y d e b yozadi: 
«1913-yilda S h a m s i d d i n S h a r a f i d d i n o v Xurshid «Bechora volida 
y ox ud s a v d o g a r xotini» nomli pyesasini q a yt a d a n ishladi va asar 
n o m in i « O r i f va M a ’ruf» d e b a t ad i . Pye sa ning n o m i g i n a emas, 
u nd ag i g ‘o y a , v o q e a l a r y o ‘nalishi h a m a n c h a- mu nc h a o ‘zgartirildi. 
A s a r n i n g a v v a l g i v a r i a n t i d a M a ’ r u f roli y o ‘q b o ‘lsa, keyingi
t al qini da u as osi y rol sifatida kiritilib, b u bilan farzand tarbiyasi 
motivlarí b o ‘rttirildi. Ishtirok etuvchilar: Or if - savdogar; M a st u r a
- O r i f n i n g x o t i n i ; M a ’r u f - u l a r n i n g o ‘g ‘li va b o s h q a k ichi k 
q a h r a m o n l a r d i r . Mus iqani S u l t o n x o n t an b u r chi t erma qilib bergan 
va o ‘zi boshchil igi dagi s o za n d a l a r bilan spektakl qa tnas hchil ari ga 
j o ' r b o M g a n d i » . S h u n d a y q i l i b , X u r s h i d n i n g t e a t r h a m d a
d r a m a t u r g i y a va s h e ’riyat b o r a s i d a g i ijodiy f aol i ya ti o k t y a b r
t o ‘n t a r i s h i d a n a vva l s h a k l l a n a b o r g a n boMsa, i n q i l o b d a n s o ‘ng 
k e n g q u l o c h y o z d i . S h u n i a y t i b o ' t i s h k e r a k k i , k e l g u s i d a
S h . X u r s h i d 0 ‘z b e k i s t o n d a m u s i q a l i d r a m a va o p e r a s a n ’a t i
m a y d o n g a kelib, r a v n a q t o p is h id a ulkan xizmat qilgan. U s ahn a
va m u s i q a s a n ’a t i n i r i v o j l a n t í r i s h d a b i r i nc h i b o r « C h o l g ‘uli 
m a n z u m a ( m u s i q a l i d r a m a ) , « C h o l g ' u l i h a n g o m a » ( m u s i q a l i
k o m ed i y a) a t a m a l a r i n i q o 'l l a g a n . 1918-1919-yillarda esa « Sh ar q
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

s a h n a s i » t e a t r i d a k o ' r s a t i l g a n « K i c h i k a s k a r » m u s i q a l i s a h n a
a s a r i d a d a s t l a b « O p é r a » a t a m a s i n i i s h l a t g a n ; 20-yil lar b o s h i d a
o ‘z i n i n g m u s i q i y d r a m a l a r i b i l a n , b a s t a k o r l a r h a m k o r l i g i d a ,
« Sa h n a N a v oi y no ma s i» g a asos solib berdi. 1922-yili Xur sh id ni ng
« F a r h o d va Shirin», «Layli va M a j nu n » m u s iq a li d r am al ar i s ah na
y uz in i k o ‘rdi. 1928-yili r e s p u b l i k a m i z d a b i r i n c h i gai a t a l g a n
An di jon dav la t musi qali teatri « F a r h o d va S hi r i n » musiqali d r a m a
bilan ish bos hladi . S ho i r va d r a m a t u r g S h . X u r s h i d « F a r h o d va 
S hi ri n », «Layli va M a j n u n » m u s i q a l i d r a m a l a r , k e y i n c h a s hu
n o m d a g i o p e r a l a r , turli m a v z u l a r d a y o z i l g a n s a h n a a sar lar i va 
y i g i r m a d a n o r t i q t url i mil lat d r a m a t u r g i y a s i ( d r a m a , mu si qa li
d r a m a , o p e r a ) n i o ' z b e k t il ig a t a r j i m a e t g a n . M il l iy t e a t r i m i z
repertuarlarini boyitib, mad a ni yat i mi z r a v n a q i u c h u n qilgan ulkan 
x i z m a t l a r i r e s p u b l i k a r a h b a r i y a t i t o m o n i d a n « 0 ‘z b e k i s t o n d a
xizmat k o ‘r satgan s a n ' a t a rb o b i » faxriy u n v o n i bilan taqdirlandi. 
T e a tr s a n ’atini dilidan sevgan Sh. Xurs hi d t e a t r t o ‘g ‘risida s h un d ay
degan: « Te at ru vd an olib ibrat t ar aq qi y t o p d i O v r o p a » . Ikkinchisi: 
«Te at ru bermish biza n u r i l a ziyo». S h . X u r s h i d n i n g a n a shu s o ‘zlari 
20-30-yillardagi h a m m a t e a t rl a rn i « M a r o m n o m a » (af isha) lar ida 
«Li ra» surati bilan birgalikda n a sh r qi li nar edi.
J a d i d l a r s a h n a a s a r l a r i d a , i s t i q l o l g ‘o y a l a r i n i , i j t i m o i y
mavzularni, m e h na tkas hl ar ni ng og' ir hayotini, d e mo k r a t i k fikrlami 
ifodalay oldi. Istiqlol va m a ’rifatparvarlik y o ‘l ida j onini fido qilgan 
o ‘zbek xalqi ning u l u g ‘ siymol ari M a h m u d B e h b u d i y , Sa dr iddi n 
Ay ni y, A b d u l l a Avl on iy , G ‘ozi Y u n u s , N u s r a t u l l a Q u d r a t u l l a ,
A b d u l l a B a d r i y , H o j i M u i n S h u k r u l l a ( M e h r i ) , A . S a m a d o v ,
A b d u r a u f Fi t r a t, G ‘u l o m Za far iy , H a m z a H a k i m z o d a Niyoziy, 
S h a m s i d d i n X u r s h i d . A b d u l h a m i d C h o ‘l p o n ,
M u h i d d i n
Qor iyoqubov, Ziyo-Said, M u h a m m a d s h a r i f S o T i z o d a va boshqalar 
o kzlarini ng yor qin ijodlari va j a m o a t c h i l i k ish f aol iy at la ri bilan 
madaniyatimiz, a da bi yo t va s a n ’atimizni rivojlanishiga ulkan hissa 
q o ‘shdilar.
X X asr b os hlar ida T u r k i s t o n d a O v r o p a s h a k l i d a t e at r p a y do
b o ‘ldi. Milliy d r a m a t u r g , b a s t a k o r , a r t i s t , r a s s o m , rejissyor va 
b o s h q a m u t a x a s si s la r yeti shib chiqdi. A y n i q s a , m u s t a q i l milliy 
m u s i q a l i t e a t r n i b a r p o e t i s h d a o ‘z b ek x a l q i n i n g k o ‘p q i r r a l i
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

musiqiy mer osi va r a qs s a n ’ati asosiy «p oyde vor» b o i d i . M a ’lum- 
ki, j am i ki i n s o n l a r n i n g m a ’naviy- ruhiy o l a m i d a musiqiy va s o ‘z 
( s h e ’riy) s a n ’a t l a r i Al l o h b e r g a n eng b u y u k n e ’m a t l a r i d a n d i r .
O ' z b e k x a l q i n i n g mu si qi y va s o ' z (she’riy) s a n ’atlari h a m uzoq- 
u z o q a s r l a r d a v o m i d a b i r- bi rl ar i b i la n uzviy bogMangan h o l d a
t a r a q q i y etdi. U l a r orqal i « t er ma» , « l a pa r » , «yalla», « q o ‘shiq», 
«ashula», « k a t t a a s hu la » , « m a q o m » a t a m a l a r i bilan n o m l a n g a n
o dd iy va m u r a k k a b musiqiy shakl va j a n r l a r b u n y od g a keldi. Bu 
n o y o b - n a f i s s a n ’a t l a r d a x a l q n i n g r u h i y a l o m a t l a r i , o r z u l a r i ,
falsafiy d u n y o q a r a s h l a r i , m u h a b b a t i , hi s- tuy g' ul ar i, j is m o n i y va 
m a ’naviy t a r a q q i y o t g a intilishlari folklor, m a q o m , klassik ashula 
va c h o l g ‘u m u s i q i y k u y l a r d a m u j a s s a m l a n g a n . Bular h a m m a s i
o ‘z b e k m u s i q a l i d r a m a , k o m e d i y a v a o p e r a j a n r l a r i n i n g
r e s p u b l i k a m i z d a p a y d o bo Mi sh i ga , m u s t a q i l mil li y m u s i q a l i
t ea t r l a r n i n g b u n y o d g a kelishiga zamin yaratdi.
XVI B O B . XX A SR JA H O N M U S IQ IY ESTRA D A SI VA 
M IL L IY Q O ‘S H IQ C H IL IK
16.1. A Q SH e strad a musiqasi
H oz i rg i k u n d a « e s t r a d a » n o m i b i l an y u r i t i l a y o t g a n m u s i q a
n a m u n a l a r i t o b o r a k o ‘p l ab t i n g l o v c h i l a r e ’t ib o r in i o ‘z iga j a l b
e t m o q d a . B u g u n g i k u n d a r a d i o - t e l e v i d e n i y e va t url i b a y r a m
tantanalari d as tu rl ar id a n keng o' rin oigan bu turdagi musiqa n afaqat 
yoshlami, balki j amiyatimizning turli yoshdagi millionlab vakillari 
ongi va m a ’n a v i y a t i g a sezilarli t a ’sir o ‘t k a z a b o s hl ad i . A Q S h
musiqasi avvallari bu sohaga qariyb «muxolifat» darajasida bo' lgan 
k o m p o z i t o r l i k i j o d i y o t i g a h a m u n i n g o z m i - k o ‘p mi t a ’s ir i ni
o ‘t k az mo qda.
A m e r i k a m u s i q a m a d a n i y a t i d a e s t r a d a q o ‘s h i q c h i l i g i n i n g
y uz a g a k eli shi, u n i n g m a ' l u m u n s u r l a r i va s h a k l l a r i n i n g j a h o n
xalqlari m u s i q a m a da n i ya t i ga e ks port qilinganligini asoslab berish 
m u mk i n. C h u n k i , Ame ri k Q o ‘s hma S ht at lar i ni ng ijt imoiy-madani y 
hayotini o ‘r g a n a d i g a n . es tr ada q o ‘shiqchiligining yuzaga kelishiga
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

d a x l d o r a y r i m j a n r t u r l a r i n i t a d q i q e t a d i g a n o l i m l a r p a y d o
b o ‘l m o q d a . S h u n i n g d e k , X X a s r b o s h l a r i d a o ‘zbek a n ’a n a v i y
q o ‘shiqehiligi a sosi da milliy yangi e s t r a d a q o ‘shiqchiligi s h a k l l a n a
boshlaganini o ' r g a n a d i g a n t a d q i q o t c h i l a r h a m s h a k l l a n m o q d a .
Y a q i n o ‘t m i s h i m i z b o ' l g a n s h o ‘r o t u z u m i d a v r i d a e s t r a d a
musiqasi d a v l at n in g siyosiy a ral ashuvl ari t a ’sirida rivojlangan edi. 
M a z k u r s o h a i n a x s u s t a d q i q o t o b ’e k t i s i f a t i d a m u s i q a s h u n o s
o l i m l a r t o m o n i d a n k o ‘p yi ll ar d a v o m i d a o ‘r g a n i l m a y k e li n d i .
J u ml a d a n , musi qi y e str adani ng tarixi a t r o f l i c h a yoritilmadi, u n i n g
turli xil oq i ml ar i , y o ‘nalishlari t a s n i f e t i l m a d i , maxsus a t a m a l a r
tizimi i lmiy s h a r h l a n m a d i . Milliy m u s i q i y e s t r a d a n i n g y u z a g a
kelish j ar a yo ni va unga o ‘zga m a k o n l a r d a n kirib kelgan m u s i q a l a r
ta' sirini, bu t a ’sir nati jas ida yuzaga k e l g a n yangi k o ‘r inishlarini 
z a m o n a v i y m u s i q a s h u n o s l a r ilmiy r a v i s h d a tizimli tahlil eti shni
boshladilar.
M a ’l umki , A m e r i k a Q o ‘s h ma S h t a t l a r i m u s i q a m a d a n i y a t i
XVII asr oxi ri da o ‘ziga xos m u s t a m l a k a m a m l a k a t n i n g musi qas i 
t ipida s hakll ana bos hl ag a n edi. 0 ‘sha d a v r d a g i A me ri ka musiqasi 
Y ev r opa , Af ri ka , keyinchali k Osiyo q i t ’a l a r i d a n « k o ‘c h ir i lg a n»
m u s i q a a n ’a n a l a r i n i n g o ' z a r o t a ' s i r i v a t r a n s f o r m a t s i y a s i n i
b o s h id a n kechirib, yangi s h a r t - s h a r o i t l a r g a mo sl a sht ir il ga n edi. 
Shu bilan bir p a y t d a «yosh millat»ning h a y o t tarzi ha md a r u h iy
e h t i y o j l a r i g a m o s va xos b o ‘l gan A m e r i k a m u s i q a a n ' a n a l a r i
s h akll ana bordi. Bul ardan xor ijrochiligi, b e n d l a r ijrosi, menestrel- 
s h o u , spir ichuel s k a b i o ' z i g a xos m u s i q i y a n ’a n a l a r n i a l o h i d a
e ’t irof etish mu mk i n.
Sh u bi la n bi rga , X I X a s r n i n g 2 0 - 4 0 - y i l l a r i d a A Q S h m u s i q a
madaniyati rivojini belgilovchi muhim ikki tamoyil yuzaga keldi:
- birinchisi, Ameri ka zaminida Ye vr op a t arzidagi musiqiy h a y o t
va o'zga musiqa madani yat lar ni ng t ur h a m d a shakllarining yoyilishi 
yoki j oriy etilishi natijasida;
- ikkinchisi, turli diniy, etnik, ijtimoiy va j o ‘g ‘rofiy g ur uh a h o -
lisiga xos musi qa ni ng , asosan, m u ay ya n , t ar t ib s iz p a yd o b o ‘lgan 
hayotiy-maishiy shakllarga moslashishidir. Q a y d etilgan tamoyil- 
l a r n i n g o ' z a r o t a ’siri esa A Q S h m u s i q a s a n ’a t i n i n g r a n g o -
rangligiga xizmat qilgan asosiy o mi ll ar dan biri deyish m u mk i n.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

X X asr b o s h l a r i g a kelib t o i i q s h a k l l a n g a n A m e r i k a m u s i q a
m ad a n i y a t i m u s i q i y h a y o t n i n g turli s ha kl la ri ni , uni moliyalash- 
t ir is hni , t i j o r a t va n o t i j o r a t p r o fe s si o na l m u s i q a bilan b o g ‘liq 
t a s h k i l o t l a r n i n g o ‘z i g a xos f aoliyati, u n i v e r s i t e t l a r f aol iyat ini , 
mu si qa s a n ’ati ga o ' q i t a d i g a n ijro s a n’ati markazl ari ni q a m r a b oldi. 
Bun da y r aqoba tli vaziyat badiiy asar ijodkorlarini «bozor» ehtiyoji* 
ga q a r am b o ‘lishiga, keyinchalik esa s a n ’a t k or l ar n i «sensatsion», 
y a ’ni qisqa m u d d a t l i qi yma tga ega b o i g a n n a m u n a l a r yaratishga 
u n d a d i . D e m a k , X X a s r A m e r i k a Q o ‘s h m a S h t a t l a r i j a h o n d a
birinchi b o ‘lib m u s i q a s a n ’atining ayrim turlarini tijorat y o ‘li bilan 
rivojlantirishga s h a rt - sh a ro i t yaratdi. Na t ij a da tijorat holatlari bilan 
b o g ‘liq j a d a l r i v o j l a n g a n A Q Sh m us iq a s a n ’a ti ni ng j az, k an tr i-
m y uz ik va a y n i q s a , p o p * m u s i q a t u rl a r i « i n d u s t r ia li z at si y al a sh -
tirildi». P r o f e s s i o n a l m u s i q a ijodkorligi va ijrochiligi xususiy va 
davlat f ondlariga b o g ‘liq holda faoliyat yurit a boshladi.
S h u n i a l o h i d a t a ’ k i d l a s h k e r a k k i , X X a s r d a h a m o ‘z g a
m a m l a k a t l a r m u s i q i y a n ’a n a l a r i n i b o z o r e h t i y o j l a r i g a m o s l a b
o ‘z l a s h t i r i s h n i d a v o m e t t i r g a n A m e r i k a Q o ‘s h m a S h t a t l a r i
mu si q a m a d a n i y a t i , X X I asrga kelib h a m b o s h q a q i t ’a xalqlari 
s a n ’a ti ga o ‘z i n i n g k u c h l i t a ’sirini o ‘t k a z a b o s h l a d i . Bu k a b i
musi qi y e k s p a n s i y a , a v v a l a m b o r , A Q S h n i n g u m u m m a f k u r a v i y
siyosati, d a v l a t t o m o n i d a n m a z k u r ishl arga maxsus, k a t t a moli ya 
a j r a t i b b e r i l i s h i v a k e n g t a r m o q l i o m m a v i y a x b o r o t k o m -
m u n i k a t s i y a l a r i n i n g faol iyat i bilan b o g ‘liq h o l d a olib borildi.
16.2. J a z - musiqa turi
Mahalliy a n ’a n a l a r n i n g shakllanishi va keyingi AQSh musiqasi 
rivojida h a b a s h l a r n i n g musi qa s a n’ati m u h i m a hami yat kasb etgani 
m a ’lum. X V I I a s r d a n b o s h l a b A f r i k a d a n m a j b u r i y k o ‘chirilgan 
erksiz qu ll ar o ‘zlari bi la n qadimiy a n ’a n a l a r g a boy ma da n iy at n i 
« Y a n g i 0 1 a m » g a o l i b k e l d i l a r va b u m a d a n i y a t y e v r o p a l i k
k o ‘c hmanchil ar m ad a n i y a t i t a ’siriga tushdi. Asosan, Amerikaning 
j a n u b i y h u d u d l a r i d a q i shl oq x o ‘jaligi ishlarini a ma l ga o sh ir ga n 
qullar b a d i h a g o ‘y shakldagi «xollers v ashauts» kabi aytimlarni ijro 
etganl ar . K e c h a l a r i esa i b o d a t g a t o ‘p l a n g a n h a b a s h l a r q a d i m i y
marosim ayti ml ari ni , sanolarni (psalmlar). shuningdek, spirichuel-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1arni k uy l a g a n l a r . B u l a r d a n s o' nggis i ilk a f r o - a m e r i k a m u s i q i y
ifodaviy s hakll ari dan biriga aylandi.
Alalxusus, X I X a sr oxiri X X asr b o s h l a r i d a Y e v r o p a va A f r i k a
musiqiy m a d an i y at l a r i n i ng qorishuvi n a t i j a s i d a AQ Shni ng j a n u b i y
shtat larida p rofessional musi qa s a n ’a t i n i n g yangi turi - j a z y u z a ga
keldi. Jaz - i nglizcha k o ' n g i l o c h a r m u s i q a t uri , f r a n t s u z c h a d a — 
«valdirash» m a ’nosini beradi. Boshqa t a ’r i f d a esa 1915-yili N y u -
Y o r k ilk j a z ans abl i ni t uzg an J a z b o B r a u n i sm ida n olingan d e b
t a ’k i dl an ad i. U n i n g y a ra t u vc hi l a r i va t a s h u v c h i l a r i a m e r i k a l i k
h a b a s h q u l l a r n i n g a vl od la ri b o ‘ldi. Bu m u s i q a t u r i d a q u y i d ag i
badiiy a n ’a n a l a r n i n g o ‘rni salmoqlidir:
- usul (ritm)ning muhim o ‘rin tutishi;
- metrika yoki «bit»ning izchilligi;
- t o ‘lqinsimon harakatni yuzaga keltiruvchi o h a n g qurilmalaridagi 
u r g ‘ular (masalan, «sving»);
- o s ti n at o t a r z i d a qa ytar il ib t ur uv ch i ki chi k hajmdagi o h a n g
(«rifflar»);
- t ovushqat orni ng 3, 5, va 7-chi bo sq ic hl ar idan o ‘ziga xos quyi 
hara ka tda gi glissando («blyunotalar»);
- keng o voz tusi va t o vu s hl a rg a t a q l i d qi luvc hi u n s u r l a r n i n g
qoMlanishi;
- a sarni ng a ni q tuzilishi d oi ra sida r i t m i k o h a n g quril mal ari ni
o ‘zgartirib turish (badi ha qilish) va b.
Shu o ‘rinda habash xalqining vokal ijrochiligiga muxtasar t o ‘xta!ib 
o ‘tishni o ‘rinli, deb bildik.
Aytish k e r ak ki , Y e v r o p a v oka l i jr o ch il ig i ga n i s b a t a n A f r i k a
i j r oc hil igi k o ‘p r o q s o ‘z ( t a l a f f u z o h a n g l a r i ) b i l a n b o g ‘l iq d ir.
C h u n k i h a b a sh l a r n i n g musiqiy va s o ‘z t a l a f f u z ohanglar i o r a si d a 
d e y a r l i a n i q c h e g a r a n i h i s e t i s h q i y i n . M u q i m p a r d a d a n
s i r g ' a n i s h l a r ( d e t o n a t s i y a ) va m u s i q i y k u y l a s h d a n t a b i i y
s o ‘zlashuv o h a n g l a r i ( in t on a ts iy a) ga r a v o n o ' t i s h kabi u n s u r l a r
h a b a s h l a r n i n g o ‘ziga xo s o h a n g t a l a f f u z i n i n g x u s u s i y a t l a r i n i
t a s h k i l etdi. S h u b o i s h a m u l a r n i n g v o k a l i j r o s i d a g i m u s i q i y
p a r d a l a r sifati t url ic ha b o l i b , ayrimlarini z a m o n a v i y not a yozuvi 
or qal i m u h r l a s h m u s h k u l d i r . H a b a s h x a l q i n i n g voka l ijrochiligi 
va o ‘ziga xos s adolani shi haqi da g a p i r g a n i m i z d a y a n a bir m u h i m
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

j ihatni a lo h id a a y t i b o ‘tish zarur. Bu ovoz kuchidir. Y evr opa vokal 
i jr oc hil igi n u q t a i n a z a r i d a n b u n d a y k u c h l i o v o z g ' a y r i t a b i i y
k o ‘rinadi. Le ki n k o ‘p l a b t ad qi qo tc hi la r b u masal a xususida s o ‘z 
yurit ganida h a b a s h l a r n i n g q adimiy a n ’a n a l a r i d a n biri b o ’lgan ikki 
qishloq o r a s i d a g i q o ' s h i q c h i l a r n i n g a y ti s h u v l a r i n i misol t ar z id a
keltirishadi.
X I X
a s r o x i r i X X a s r b o s h l a r i d a j a z m u s i q a s i d a n a m o y o n
b o ‘l gan b l y u z , s p i r i c h u e l s va g o s p e l k a b i j a n r l a r i g a h a b a s h
x al qi ni ng a n ’a n a v i y a y t i m ijro y o ‘llari k a i t a t a ’sir k o ‘r sa t g a n .
Q a y d e t i l g a n j a n r l a r d a i f o d a v i y ijro v o s i t a l a r i n i n g a n ’a n a v i y
Y e v r o p a v o k a l t e x n i k a s i g a n i s b a t a n k e ng a y g a n l i g i k u z a t i l a d i .
Xususan, h a b a s h a y t i m ijrochiligiga xos glissando, falset ( s u n ’iy 
ovoz chiqarish u s lu b i ) , ovozni toMqiniantirish, b ur un ga kuyl ash.
pichirlash, t o m o q q a k u c h berib ( k u ch a ni b ) ijro etish h a m d a turli 
c h ol g' ul a r s a d o l a n i s h i g a taqlid kabi xususiy ijro texnikalari bilan 
boyitildi.
J a z m u s i q a s i n i n g s h a k J I a n i s h i va r i v o j i g a b u t u r d a g i
m u s i q a n i n g a y t i m j a n r l a r i k a t t a t a ’sir k o ‘r sa tga n. Bu h o l a t j a z
m u si q as i s h a k l l a n i s h i n i n g ilk d a v r l a r i d a f a o l i y a t y u r i t g a n j a z
s o z a n d a l a r i i j r o s i d a g i a s a r l a r d a h a b a s h a y t i m y o ‘l lariga. v ok a l 
i jr oc hi lar i es a o ‘z b a d i h a l a r i d a c h o l g ku i jr o u s l u bl a ri g a t a q l i d
e t g a n l i k l a r i k u z a t i l a d i . Bu k a b i t a q l i d a y t i m u s l u b i s o h a
a t a m a s i d a s ke t d e b n o m olgan. O d a t d a , b u uslub j a z a s ar i n i n g 
o ‘r ta q i s m i da i jr o etilib, s o z a n d a ijrosiga x o n a n d a taqlid qiladi. 
U n d a x o n a n d a m a ’l u m m a ' n o g a ega b o ‘l m a g a n j u ml a, s o ‘z yoki 
b i r b o ‘g ‘in a s o s i d a o ‘z m u s i q i y b a d i h a s i n i « q u r a d i » . M a z k u r
us lubni j a z v o k a l ijrochiligida ilk b o r Luis A r m s t r o n g 1926-yilda 
q o ‘llagan. S h u n d a y qilib, A Q S h m u s i q a m a d a n i y a t i n i n g o ‘ziga 
x o s o m m a b o p c h o l g ‘ u va a y t i m j a n r l a r i s h a k l l a n d i , k u c h l i
o m m a v i y a x b o r o t k o m m u n i k a t s i y a t a r m o q l a r i f ao l i y at i b i la n 
o ‘zga m a k o n l a r g a yoyildi.
J a h o n m u s i q a o l a m i d a keng yoyilgan a t a m a l a r rok, bit, p o p va 
shlyager kabi «engil» musi qalar dan farqli o ‘laroq o ‘zbek musiqiy 
m a d a n i y a t i m i z d a a s o s a n « e s t r a d a » a t a m a s i « e n g il » m u s i q a
m a ' n o s i d a q o ’llanilib kelmoqda.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ma ' lu mk i. X X asr o ‘zbek musiqa s a n ' a t i d a keskin yangilanishlar 
da vr i b o ‘ldi, « n o a n ’a n av i y» b a s t a k o r l i k i j o d i y o t i h a m d a y a n g i
k o n s e r t s h a k l l a r i y u z a g a keldi. S h u m u n o s a b a t h i l an m u s i q i y
madani yat ga h a m «estrada» tushunchasi kirib keldi.
Da s tl ab k i p a y t l a r d a uni ng q o l l a n i s h d o i r a s i n i h o y a t d a k e n g
boMganligi hilan tavsiflanadi. Bu x u s u s d a O .B e ko vn in g q u y i d a g i
f i k r - m u l o h a z a l a r i e ' t i b o r l i d i r :