Etimoloji nedir ne değİLDİr ve iSİmden iSİm yapan +ay /+ey eki ÜzeriNE

 

Etimoloji Nedir - Ne Değildir ve…  

64 

Aydil  Erol  ise  kelimeyi  Adlarımız

39

  adlı  kitabının  kutay  maddesinde 

“1-  Uğurlu,  kutlu  ay,  2-  İpek,  3-  Erkek  adı,  4-  Erkek  soyadı”  olarak 

anlamlandırmıştır.  Aydil  Erol’a  göre  kutay  kelimesi  Eski  Türkçe  kut  ve  ay 

(“30  günlük  süre,  yılın  on  ikide  biri”)  kelimelerinin  birleşmesi  ile 

oluşmuştur. 

Ancak  “uğurlu,  kutlu  ay”  şeklinde  bir  birleşim  Türkçenin  hiçbir 

devresinde ve lehçesinde görülmemiştir. Bu açıklama bir yakıştırma, bir tür 

halk etimolojisi olup gerçekle ilgisi yoktur. Maddenin doğru kısmı ise Çince 

“ipek” anlamına gelen kutay sözünün Türkiye Türkçesinde kişi adı ve soyadı 

olarak kullanılmış olmasıdır.  

10.  uzay:  Bu  kelimenin  de  etimolojisi  karanlıktır.  Osmanlıcadan 

Türkçeye  Söz  Karşılıkları.  Tarama  Dergisi 

(1934,  235a)’nde  “feza” 

karşılığında verilen beş örnekte de “uzay” karşılığı geçmez. 

1.   Boşluk (K. T.); 

2.   Macit [Gökte boş yer man(asında) (Rad. IV «Uyg.»); 

3.   Oğan  [Eski  Türklerde  en  büyük  mabut  olup  fezâ  ve  kâinattan  kinâye  idi  (Ş. 

Sami)

] (K. T.); 

4.   Uza (Der. Akhisar);  

5.   Yazı [Ova manasına (Tef.: D. L. T.) [Bak: Cev.]. 

Osmanlıcadan  Türkçeye  Söz  Karşılıkları.  Tarama  Dergisi.  Türkçeden 

Osmanlıcaya İndeks

’te ise  

1.   Boşluk  Cev, cevf, feza, halel (s. 920a); 

2.   Macit  Feza (s. 1120a); 

3.   Oğan 

Allah, feza, ilâh, kadir, kavi, kudretli, mabut, muktadir (s. 1127b); 

4.   Uza 

Bait, evvel, feza (s. 1253a); 

5.   Yazı 

Badiye,  deşt,  feza,  cev,  hat  (yazı  manasına),  kader,  kısmet,  kitabet, 

makale,  mukadderat,  mektup,  nasip,  sahai  vasia,  tahrirat,  takdir, 

takrir, sahra, tali(h), varaka (s. 1281b). 

maddelerinde  “feza”  karşılığı  yer  almış,  ancak  Osmanlıcadan  Türkçeye  ve 

Türkçeden  Osmanlıcaya  Cep  Kılavuzları’nda  “feza”  ve  “uzay”  maddeleri 

yer almamıştır.  

                                                 

39

 Aydil  Erol,  Şarkılarla,  Türkülerle  ve  Tarihî  Örneklerle  Adlarımız,  3.  Baskı, 

İstanbul 1999, s. 452. 

---

Sertkaya, Osman Fikri 

65 

Sevan  Nişanyan  Sözlerin  Soyağacı.  Çağdaş  Türkçenin  Etimolojik 

Sözlüğü

  adlı  eserinde  “uzay  Y(eni)  T(ürkçe)  (1937)  mekân  <  UZA-” 

açıklamasını vererek kelimeyi uza- fiilinden türetmektedir.

40

 

Tuncer  Gülensoy  ise  Türkiye  Türkçesindeki  Türkçe  Sözcüklerin  Köken 

Bilgisi  Sözlüğü

’ndeki  uzay  maddesinde

41

  “1.  Bütün  varlıkların  içinde 

bulunduğu  sonsuz  boşluk,  feza,  mekân;  2.  (astr.)  bütün  gök  cisimlerinin 

içinde bulunduğu sınırsız boşluk < *uz-a-y” açıklamasını yapmaktadır.  

Eğer kelime *uz isminden yapılmışsa, uz+ay; uza- fiilinden yapılmışsa, 

uza-y

 etimolojileri geçerli olur.  

Bunlara  bir  etimoloji  teklifi  de  biz  ekleyelim.  oz-  “ayrılmak, 

uzaklaşmak”  fiilinden  oz-ay.  Abdülkadir  İnan’ın  telâffuzu  ile  de  uzay.  Bu 

kelime oz-gay’dan > oz-ay şeklinde gelişmiş de olabilir.  

11. İki ismin ilk hecelerinin birleştirilmesi ile yapılan isimler: 

Cerrahpaşa  Tıp  Fakültesinin  Göz  Kliniğinde  gözlük  numaramı  ölçen 

doktorumun  adı  soyadı    Eray  Atalay  idi.  Kendisine  adının  ve  soyadının 

nereden geldiğini sordum. “Benim adım koalisyon hocam” diye cevap verdi. 

“Babamın  adı  Ercan.  Annemin  adı  Aygün.  Mademki  ben  ikisinden  bir 

parçayım.  “Oğlumuzun  adı  Eray  olsun”  demişler.  “Kısacası  benim  adım 

babamın  ve  annemin  isimlerinin  ilk  hecelerinin  birleşmesinden  yani 

Ercan’un  ilk  hecesi  er  ile  Aygün’ün  ilk  hecesi  olan  ay’ın  birleştirilmesi  ile 

oluşmuştur.  

Buna  benzer  bir  isim  daha  biliyorum.  Futbolcu  Suat  Mamat’ın  eşi 

doğum yapmaktadır ama kendisi maçtadır. İlk golü Güngör, ikinci golü Suat 

atar.  Maçtan  sonra  “Gözün  aydın!  Bir  kızın  oldu  derler”.  O  da  “adı  Günsu 

olsun” der. Yani Güngör’ün ilk hecesi olan gün ve Suat’ın ilk hecesi olan su 

heceleri bir araya getirilerek Günsu adı türetilmiştir.  

12. İsimlerin birleştirilmesi ile yapılan isimler: 

Yine  Eray  Atalay  anlatıyor:  “Soyadımız  olan  Atalay’ın  nereden 

geldiğini  de  büyük  babama  sormuştum.  O  da  bana  at  +  al  (bayrak)  +  ay 

(dede)den kısaltma yolu ile Atalay yaptığını söylemişti”.  

 

                                                 

40

 Sevan  Nişanyan,  Sözlerin  Soyağacı.  Çağdaş  Türkçenin  Etimolojik  Sözlüğü, 

İstanbul, Ekim  

2002, s. 461b. 

41

 Tuncer  Gülensoy,  Türkiye  Türkçesindeki  Türkçe  Sözcüklerin  Köken  Bilgisi 

Sözlüğü, II, O-Z

, Ankara, 2007, s. 983b.  

---

 

Etimoloji Nedir - Ne Değildir ve…  

66 

13. ay “kamer”li isimler:  

İki  ismin  birleştirilmesi  ile  yapılan  gün+ay,  öz+ay  gibi  isimler  de 

vardır.  Eski  Türkçede  kün  “güneş”  ve  ay  isimleri  ayrı  ayrı  kullanılmıştır. 

Yenisey  yazıtlarından  Begre  (E-11)  yazıtında  kün  ay  azdım  “güneş(ten), 

ay(dan) ayrıldım”; Elegeş (E-10) yazıtında kök tengride kün ay azdım “mavi 

gök(yüzünden),  güneş(ten  ve)  ay(dan)  ayrıldım”  ibareleri  geçer.  Kutadgu 

Bilig

’in üçüncü beyti şöyledir: 

KB 3 yağız yer, yaşıl kök, kün, ay birle tün 

törütti halâyık, öd, ödlek bu kün 

“Yüce tanrı) kara toprak, mavi gök(yüzü), güneş (ve) ay ile geceyi  

ve bu gündüzü, zaman (ile) zamâneyi (devranı) (ve) mahlukları yarattı.” 

Eski Türkçedeki kün “güneş” ve ay gibi iki ismin birleşmesi ile yapılan 

isimlerden  Eski  Türkçe:  kün+ay,  k->  g-  ses  gelişmesi  ile  Türkiye 

Türkçesinde gün+ay olarak kullanılır. Günay kelimesi Türkiye Türkçesinde 

a)  hanım  adı  (Prof.  Dr.  Günay  Kut),  b)  erkek  adı  (Prof.  Dr.  Günay 

Karaağaç

) 

c) 

soyadı 

(Kültür 

Bakanı 

Ertuğrul 

Günay) 

olarak 

kullanılmaktadır.  

İki ismin birleşmesi ile oluşan bu isimleri öz + ay adı takip eder.  

Türkiye  Türkçesinde  kullanılan  ay’lı  bir  isim  de  bir  TV  dizi 

oyuncusunun  adında  Serenay  (Sarıkaya)’da  görülmektedir.  Seren  kelimesi 

Hasan Eren tarafından “raf”

42

, Aydil Erol tarafından ise “Silindir biçiminde 

uzun  ve  kalın  çam  kerestesi,  üzerine  dört  köşeli  yelkenler  açılmak  üzere 

direklere  ortadan  bağlı  ve  aykırı  konan  ağaçlar,  seren  yapmaya  yarayan 

köknar kerestesi”

43

, şeklinde anlamlandırılmıştır.  

ay

’ın  sıfat  alarak  kullanılışı  da  vardır.  tolun+ay  (Orta  Türkçe,  EDPT, 

561a)  >  Türkiye  Türkçesi:  dolun+ay.  Benzer  bir  şekil  Kazak  Türkçesinde 

altın+ay

  şeklinde  geçiyor.  Altınay  ve  Dolunay  merhum  Ahmet  Taner 

Kışlalı’nın iki kızının adıdır. 

ay

’ın  30  günlük  süre,  yaklaşık  olarak  yılın  1/12’si  olarak  kullanıldığı 

söylenen  kelime  ise  sun+ay

44

’dır.  Kelime  Türkiye  Türkçesinde  a)  erkek  ve 

dişi  cinsin  kişi  adı (Sunay  Akın,  Tanınmış  şâir);  b)  soyadı    (Cevdet  Sunay, 

Türkiye Cumhuriyeti’nin 5. Cumhurbaşkanı) olarak kullanılmıştır. 

                                                 

42

 Hasan Eren, Sırça Köşkte ..., Ankara, 2010, s. 177.  

43

 Aydıl  Erol,  Şarkılarla,  Türkülerle  ve  Tarihi  Örneklerle  Adlarımız,  İstanbul, 

1999, s. 580.  

44

 Aydil Erol, a. g. e., s. 590.  

---

Sertkaya, Osman Fikri 

67 

Aydil  Erol  sunay  kelimesini  “adak  ayı”  şeklinde  anlamlandırarak 

kelimenin  kökünü  sun-  fiilinden  getiriyor.  Kaynaklarda  geçmeyen  “adak 

ayı” açıklaması biraz halk etimolojisi kokmaktadır.  

Pasif-meçhul  fiil  gövdesine  -ay  eki  getirilerek  yapılan  sevil-ay  adı 

vardır. (Eski bir hanım Bakanın adı: Sevilay Saygın). A. Erol sevil kelimesini 

“sevil  ‘Koy  seni  sevsinler;  sevgi  gör’  anlamında  bir  kadın  adı”  şeklinde 

anlamlandırarak sevil- fiilinin emir şekli olarak açıklıyor.

45

 Benzer yapıdaki 

bir isim de bir TV dizisindeki hanım oyuncunun dizideki adı olan Açılay < 

Açıl-ay

’dır.  

14. Sondan kafiye olarak kullanılan isimler:  

Anne  ve  babalar  çocuklarına  ya  baştan  kafiyeli  ya  da  sondan  kafiyeli 

isimler  koyuyorlar.  Biz  üç  kardeşiz.  İsimlerimiz  Osman,  Oya  ve  Orhan 

şeklinde  baştan  kafiyelidir.  Ancak  Orta  öğretimde  sınıf  arkadaşım  olan 

rahmetli  Üstünay  (Akçakaya)’nın  adı  ile  üç  ablasının  adı  Günay,  Özay, 

Sunay

 şeklinde sondan kafiyeli idi. 

15. Sonuç  olarak  dokuz  ayrı  bölüm  altında  40’tan  fazla  kelime  ile 

konuya açıklık getirdiğimizi düşünüyoruz.  

DİZİNLER (EKLER ve KELİMELER)  

1) İsimden isim yapma eki 

2) İsimden isim yapma eki 

+ay 

+ey 

+gay 

+gey ~ +key 

oñ+ay 

il+ey 

çal+gay 

il+gey ~ il+key 

kol+ay 

ög+ey 

bos+gay 

küç+gey ~ küç+key 

tolay (?) 

yük+ey 

 

öz+gey ~ öz+key 

 

 

 

yüggey (?) 

 

3) Tarama ile tespit edilenler 

 

aday 

 

güney < küney 

 

güzey < küzey 

 

kuzey 

                                                 

45

 Aydil Erol, a. g. e., s. 581- 582. 

---

 

Etimoloji Nedir - Ne Değildir ve…  

68 

4) Türetme ile yapılanlar 

 İsimden isim yapma eki 

Fiilden isim yapma eki 

+ay 

+ey 

-ay 

-ey  

yan+ay 

bir+ey 

açıl-ay 

bit-ey 

 

düz+ey 

çarp-ay 

böl-ey 

 

eş+ey 

ol-ay 

dik-ey 

 

yer+ey 

saldır-ay 

düş-ey 

 

yüz+ey 

sevil-ay 

 

 

 

sun-ay 

 

 

 

yıldır-ay 

 

 

 

yap-ay 

 

 

 

yat-ay 

 

5) Etimolojileri farklı olanlar 

kutay < Çin. ko-tay; 

 uzay (?) 

6) İki ismin ilk hecelerinin birleştirilmesi ile yapılanlar 

er + ay 

7) İki ismin birleşmesi ile yapılanlar 

kün+ay > günay;  

öz+ay;   

seren+ay; 

üstün+ay 

8) İsimlerin birleşmesi ile yapılanlar 

at + al + ay > atalay

 

9) Sıfat alarak yapılanlar

 

altınay   

dolunay 

 

 

---

Sertkaya, Osman Fikri 

69 

KAYNAKLAR 

Clauson,  Sir  Gerard  (1972),  Etymological  Dictionary  of  Pre-Thirteenth 

Century Turkish

, Oxford.  

Eyüboğlu, Đsmet Zeki (1988), Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü, Đstanbul, 406 

s.  

Gülensoy,  Tuncer (2007), Türkiye  Türkçesindeki  Türkçe  Sözcüklerin  Köken 

Bilgisi Sözlüğü

, I, A-N,  II, O-Z, Ankara.  

Güner,  Galip  (2006),  “Türkiye’de  kelime  etimolojisi  üzerine  yayımlanan 

makalelere  dair  bir  bibliyografya  denemesi”,  Türklük  Bilgisi 

Araştırmaları = Journal of Turkish Studies 30/II,  s. 77-93.  

Korkmaz, Zeynep (2003), Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Ankara. 

Nişanyan,  Sevan  (2002),  Sözlerin  Soyağacı.  Çağdaş  Türkçenin  Etimolojik 

Sözlüğü

, İstanbul.  

Osmanlıcadan Türkçeye Söz Karşılıkları. Tarama Dergisi,

 İstanbul, 1934.  

Osmanlıcadan  Türkçeye  Söz  Karşılıkları.  Tarama  Dergisi.  Türkçeden 

Osmanlıcaya İndeks

, İstanbul, 1934. 

Sertkaya,  Osman  Fikri  (1988),  “Kelime  dağarcığımızdan  (1):  ÇIN  “doğru, 

gerçek”, Türk Dili, LV/436, s. 175-181.  

Sertkaya,  Osman  Fikri  (1988),  “Kelime  dağarcığımızdan  (2):  CEBELÜ 

“zırhlı” ve YALAÑAÇ ~ YALI–ÑAÇ “çıplak”, Türk Dili, LVI/439, s. 

1-7.  

Sertkaya,  Osman  Fikri  (1991)  ,  “Kelime  dağarcığımızdan  (3):  “Okay 

‘Zühal/Satürn’  mü,  yoksa  ‘Müşteri  /  Jüpiter’  mi?”,  Türk  Dili,  Cilt 

LXI=1991/I, Sayı 474, s. 321-325.  

Sertkaya,  Osman  Fikri  (2001),  “Kelime  dağarcığımızdan  (4):  Sülümen 

[(tatlı) Sülümen / Calomel; (ak/agu) Sülümen / Sublimé] üzerine”, Türk 

Dili, 2001/II, Sayı: 598, s. 514-517. 

Sertkaya,  Osman  Fikri  (2006),  “Kelime  dağarcığımızdan  (5):  ‘Dinlemek  - 

Đşitmek’ üzerine yazışmalar”, Türk Dili, XCII, Sayı 656, s. 162-171.  

Sertkaya,  Osman  Fikri  (2007),    “Kelime  dağarcığımızdan  (7):  “SAĞIN 

“DOKTOR / HEKĐM”, HEMŞĐRE “BACI”, Türk Dili, XCII, Sayı 665, 

s. 395-403.  

---

 

Etimoloji Nedir - Ne Değildir ve…  

70 

Sertkaya,  Osman  Fikri  (2007),  “Kelime  dağarcığımızdan  (6):  Direk 

kelimesinin  kökeni  üzerine  düşünceler”,  Türk  Dili, XCIII,  Sayı  662,  s. 

113-119.  

Sertkaya,  Osman  Fikri  (2008),  “Kelime  dağarcığımızdan  (8):  Çince      Tay 

“büyük”  kelimesi  ile  yapılan  Damla,  Dayı,  Teyze  ve  Dede  kelimeleri 

üzerine”, Türk Dili, XCVI, Sayı: 680, s. 150-159.  

Sertkaya, Osman Fikri (2010) , “Kelime dağarcığımızdan (10): “Lavaş sözü 

nereden geliyor?”, Türk Dili, Dil ve Edebiyat Dergisi, Sayı: 703, s. 39-

41.  

Sertkaya,  Osman  Fikri  (2010)  ,  “Kelime  dağarcığımızdan  (12):  Sanskrit 

kökenli  Çurni  kelimesinin anlamı  “barut”  mu,  yoksa  “toz”  mu?”,  Türk 

Dili, Dil ve Edebiyat Dergisi, Sayı: 706, s. 349-354.  

Sertkaya,  Osman  Fikri  (2010),  “Kelime  dağarcığımızdan  (11):  Bay,  Bayan, 

Bayın ve Sayın kelimeleri üzerine”, Türk Dili, Dil ve Edebiyat Dergisi, 

Sayı: 705, s. 195-203.  

Sertkaya,  Osman  Fikri  (2010),  “Kelime  dağarcığımızdan  (9):  “Maydanoz 

etimolojisine katkılar”, Türk Dili, Dil ve Edebiyat Dergisi, Sayı: 699, s. 

227-234.  

Sertkaya,  Osman  Fikri  (2011),  “Kelime  dağarcığımızdan  (13):  Vakit  / 

Zaman  /  Çağ  bildiren  ifadelerde  kullanılan  sularında  kelimesinin 

etimolojisi”, Türk Dili, Dil ve Edebiyat Dergisi, Sayı: 710 s. 121-128.  

Sertkaya,  Osman  Fikri  (2011),  “Kelime  dağarcığımızdan  (14):  Eski 

Türkçe’de  “Mızrak”  anlamına  gelen  kelime  [süg(ü)g]  mü,  yoksa 

sügg(ü) ~ süñü mü okunmalı?”, Orhun Yazıtlarının Bulunuşundan 120 

Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl Konulu III. Uluslararası Türkiyat 

Araştırmaları Sempozyumu. 26-29 Mayıs 2010. Bildiriler Kitabı, Cilt 2, 

Ankara, 2011, s. 721 - 725.  

Sertkaya, Osman Fikri (2011), “Kelime dağarcığımızdan (15): Kiçig, küçük 

ve  bedük  kelimeleri  ile  türevlerinin  etimolojileri”,  Türk  Dili,  Dil  ve 

Edebiyat Dergisi, Sayı: 713, s. 409-416.  

Sertkaya,  Osman  Fikri  (2011),  “Kelime  dağarcığımızdan  (16):  Kışkırtmak 

kelimesinin  kökeni  üzerine”,  Türk  Dili,  Dil  ve  Edebiyat  Dergisi,  Sayı: 

717, s. 233-239.  

Sertkaya,  Osman  Fikri  (2011),  “Kelime  dağarcığımızdan  (17):  Torba 

kelimesinin kökeni üzerine”, Türk Dili, Dil ve Edebiyat Dergisi, Aralık 

2011, s. 493-499.  

---

Sertkaya, Osman Fikri 

71 

Sertkaya,  Osman  Fikri  (2012),  “Kelime  dağarcığımızdan  (18):  Erzurumlu 

Emrah  ile  Yunus  Emre’nin  isimlerinin  kökeni  nedir?  Veya  Süryani 

kökenli Mar “öğretmen, Üstad” kelimesi Göktürkçede geçer mi?”, Türk 

Dili, Dil ve Edebiyat Dergisi, Sayı: 726, s. 442-446. 

Sertkaya,  Osman  Fikri  (2012),  “Kelime  dağarcığımızdan  (19):  Tagar  ve 

Tagarçık  kelimeleri  hakkında  veya  Torba  ve  Torbalamak  üzerine  yeni 

açıklamalar”, Türk Dili, Dil ve Edebiyat Dergisi, Sayı: 732, s. 84-90. 

Sertkaya,  Osman  Fikri  ,  “Kelime  dağarcığımızdan  (21):  Adana  kelimesi 

üzerine yeni bir etimolojik açıklama, Türk Dili, Dil ve Edebiyat Dergisi, 

(baskıda). 

Sertkaya,  Osman  Fikri,  “Kelime  dağarcığımızdan  (22):  Elma  kelimesinin 

kökeni üzerine, Türk Dili, Dil ve Edebiyat Dergisi (baskıda). 

Sertkaya,  Osman  Fikri,  “Kelime  dağarcığımızdan  (23):Tü(rlüg)  kelimesi  ve 

kullanımı  (tü;  türlüg;  tü  türlüg;  tümen;  tümen  türlüg,  tümen  tü,  tümen 

ming tü), Türk Dili, Dil ve Edebiyat Dergisi (baskıda). 

Sertkaya, Osman Fikri, “Kelime dağarcığımızdan (24): *TÜ- “tamamlamak, 

bütünlemek”  fiilinin  türevlerinden  TÜM”,  Türk  Dili,  Dil  ve  Edebiyat 

Dergisi (baskıda). 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---