Etimoloji nedir ne değİLDİr ve iSİmden iSİm yapan +ay /+ey eki ÜzeriNE

Sertkaya, Osman Fikri 

59 

Tuncer  Gülensoy  kelimeyi  “üvey  Yalnız  yasaca  akraba  sayılan,  öz 

olmayan” maddesinde almış ve ög ‘anne’ +(e)y etimolojisini yapmıştır.

28

  

3/7. yükey: < yük+ey. Mukaddimetü’l-edeb’te iki cümlede (yükey boldı 

mündi  üzengüge

  (192/4),  ulug  turur  Tañrı,  yükey  erür  İdi  (206/5)) 

geçmektedir. Nuri Yüce kelimeye “yüksek, yüce” anlamını vermiştir. 

Mukaddimetü’l-edeb

’te yükey isminden türetilen yükey+lik “yücelik” ve 

yükey+le-ş-

 “yücelmek” fiilleri de geçmektedir.  

Kelimenin  kökü  olan  yü-k  isminden,  isimden  fiil  yapan  +se-  eki  ile 

yük+se-

  “yükselmek”,  bu  fiilden  de  fiilden  isim  yapan  -k  eki  ile  yükse+k 

“yüksek” kelimeleri türetilmiştir.  

II. Yeni Türkçe (Cumhuriyet Türkçesi) : 

4.  Cumhuriyet Döneminin 30’lu yıllarındaki -ay/-ey ekli kelimelerin bir 

kısmı  tarihî  ve  çağdaş  Türk  lehçelerinden  derlenen,  bir  kısmı  da  isim 

köklerine +ay/+ey şeklinde doğru olarak veya fiil köklerine -ay/-ey şeklinde 

yanlış olarak eklenip türetilen kelimelerdir. 

Ancak  Türkiye  Türkçesinin  bazı  gramerlerinde  bu  ek  yer  almamıştır. 

Söz  gelimi  Tahir  Necat  Gencan’ın  Dilbilgisi  (Ankara,  1973)  ve  Tahsin 

Banguoğlu’nun  Türkçenin  Grameri  (Ankara,  1986)  adlı  eserlerinde  bu  ek 

yer almaz.  

Muharrem  Ergin  Türk  Dil  Bilgisi’nde  “§  243.  –ay  /  -ey  İşlek  olmayan 

eklerdin  biridir.  İlgi  ifade  eder.  gün-ey,  kuz-ey  misallerinde  vardır, 

açıklamasını yapar (İstanbul, 1962, s. 168). 

Öğrencisi Günay Karaağaç da Türkçenin Dil Bilgisi (Ankara, 2012)’nde 

hocasının  söylediklerini  tekrarlar  ”§  45.  -ay,  -ey:  İşlek  olmayan  ve  son 

zamanlarda yön adlarında kullanılan bir ektir. kuz > kuz-ey; gün > güney.  

Zeynep Korkmaz ise Türkiye Türkçesi Grameri’nde açıklamayı genişçe 

yapmıştır:

29

  “§  34.  +Ay  :  +Ay  eki  yön  gösteren  kuzey  ve  güney 

kelimelerinde  görülen  bir  ektir.  Söz  konusu  kelimeler  Azerbaycan  ve 

Türkmen  Türkçelerinde  de  var  olduğu  için  +Ay  ekini  eski  bir  ek  olarak 

kabullenmek  gerekir.  Yalnız  bu  lehçelerde  bizim  halk  ağızlarında  olduğu 

gibi güney “güneşi gören taraf”, kuzey “güneş görmeyen taraf” anlamındadır.  

                                                 

28

 Tuncer  Gülensoy,  Türkiye  Türkçesindeki  Türkçe  Sözcüklerin  Köken  Bilgisi 

Sözlüğü, II, O-Z

, Ankara 2007, s. 1003a-b.  

29

 Zeynep  Korkmaz,  Türkiye  Türkçesi  Grameri  (Şekil  Bilgisi),  Ankara  2003,  s. 

35-36.  

---

 

Etimoloji Nedir - Ne Değildir ve…  

60 

Bizde güney ve kuzey kelimelerine bakılarak birkaçı terim niteliğini de 

taşıyan  birey,  dikey,  düzey,  eşey,  uzay,  yanay,  yüzey  gibi  yeni  kelimeler 

yapılmıştır.”  

5.  güney  <  küney;  güzey  <  küzey  gibi  lehçelerden  derlenen  kelimeler 

yanında,  bu kelimelere  benzetilerek  isim  köklerine  getirilip bu  ekle yapılan 

bir+ey,  düz+ey,  eş+ey,  yan+ay,  yer+ey,  yüz+ey

  gibi  yeni  kelimeler 

türetilmiş ve Türkçenin kelime hazinesine kazandırılmıştır. 

Ancak +ay/+ey eki fiil köklerine de getirilerek bit-ey, böl-ey, çarp-ay, 

dik-ey,  düş-ey,  ol-ay,  saldır-ay,  yap-ay,  yat-ay

  gibi  yapı  bakımından  yanlış 

10  kadar  kelime  türetilmiştir.  Bu  kelimelerden  çarp-ay,  böl-ey  kelimeleri 

kullanım  alanı  bulamayarak  yerini  çarp+ma,  böl+me  gibi  kelimelere 

bırakmıştır.  Saldıray,  yıldıray  gibi  kelimeler  kişi  adı  veya  soyadı  olarak 

kullanılmıştır.  Dikey,  düşey,  yatay  kelimeleri  terim  olarak  kullanılmaktadır. 

olay

  ‘vak'a”  yerine,  yapay  “sun'i”  yerine  kullanılmaktadır,  bitey  ise  pek 

kullanım sahası bulamamıştır.  

M.  Ergin,  Z.  Korkmaz,  G.  Karaağaç’ın  örnek  olarak  verdikleri  kuzey, 

güney 

ile Yusuf Çotuksöken’in zikrettiği aday kelimeleri üzerinde duralım. 

6.  kuzey  :  30’lu  yılların  başındaki  Osmanlıca  kelimelere  Türkçe 

karşılık  bulmak  için  yapılan  tarama  faaliyetleri  sonunda  yayımlanan 

Osmanlıcadan  Türkçeye  Söz  Karşılıkları.  Tarama  Dergisi

’nde  şimal 

kelimesi için şu on karşılık bulunmuştu.

30

 

1.   Biri  [Asıl  beri  yan  man(asına).  «Or.»da  cihatı  erbaa  =  tört  bölün;  şark  = 

ilgerü, kün toğsuk; garb = girü, korigaru] (Or.);  

2.   Kuzey [Gölgede kalan yer man(asına) «Güney» zıddı] (Der. Uşak, Gediz); 

3.   Sol [Asıl arapça lûgat manası budur] (K. T.) 

4.   Teski (Rad. III «Şor.»);  

5.   Töben yan (Bal.);  

6.   Tüney (Müt.);  

7.   Tün ortusı (Or.);  

8.   Tün yak (Müt.);  

9.   Tün yanak (Uyg. «O. Q.» );  

10.   Tün yanağak (Oğ.).  

                                                 

30

 Osmanlıcadan  Türkçeye  Söz  Karşılıkları.  Tarama  Dergisi,  İstanbul  1934,  s. 

715b.  

---