ƏZİZƏ Mİkayilova
Yüklə 2,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
108 “Hekayəti-mərdi-xəsis” komediyasında Heydər bəy öz cəsurluğunun, qorxmazlığının irsi olduğunu söyləyir: “Mən Əmiraslan bəyin övladıyam.” (23, 125) Cahangir bəy (“Pəhləvanani- zəmanə”) isə dələduzluqla varlanmağı məharət hеsab еdir: “Sən görərsən ki, mən onun başına o işləri gətirərəm, hansıları ki, Əmiraslan bəyin başına gətirdim.” (224, 169) Hər iki sənətkar bədii məqsəd üçün “Əmiraslan bəy” antroponimini işlətdikdə oхucuda “aslana bənzər bəy” haqqında təsəvvür yaradır. Dеməli, sənətkarlar passiv antroponimlərdən müхtəlif üslubi məqamlarda istifadə еdərək obrazın daxili və xarici kеyfiyyətlərinin açılmasına imkan yaradır. M.F.Axundov “Aldanmış kəvakib” povestində Iranda klassik fars ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələri Sədi və Hafizdən sonra istedadlı şairlərin olmaması, yalnız saray şairlərinin və qəzəl nəzirəçilərinin artmasını əsaslandıraraq, XVII əsr Iran ədəbiyyatının vəziyyəti haqqında oxucuya məlumat verir: “Əgərçi Sədi və Hafizdən sonra Iranda şeir qayətdə tənəzzülə düşüb şüəranın əsarı küllən biməzmun və məhz puç ləffazlıq olmuşdu. Amma genə əlhəmdülillah o halda bir neçə nəfər sahibi- gövhər şair peyda oldu ki, bədahətən cülusi-humayun üçün qəsaidi-ğərra inşa edib, Yusif şahın təxtə çıxmağını tərif və özünü hikmətdə Süleymana, səxavətdə Hatəmə, şücaətdə Rüstəmə, qüdrətdə qəza və qədərə təşbeh eləyib nəzərdən keçirdilər.” (26, 215) Süleyman qədim yəhudi padşahı və peyğəmbərdir, klassik ədəbiyyatımızda ağıllı və ədalətli bir hökmdar kimi təsvir olunur. Hatəmi-Tai VI-VII əsrlərdə yaşamış ərəb qəbilə başçısı və şairidir, səxavətinə görə adı xalq arasında zərbi-məsəl olmuşdur. Ona görə də Şərq ədəbiyyatında öz səxavəti ilə məşhur adam rəmzi kimi işlədilir. Rüstəm Iranın qədim əfsanəvi qəhrəmanıdır, 109 VII əsrdə ərəblərin Irana hücum etdiyi vaxt qoşun sərkərdəsi olmuşdur. Klassik Iran ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Firdovsi öz məşhur “Şahnamə” poemasında Rüstəmin qəhrəmanlığını tərənnüm etmişdir. N.Vəzirovun “Ev tərbiyəsinin bir şəkli” pyesində Bayraməli bəyin bədii dilində “Rüstəm” antroponiminə rast gəlirik. O, tənbəl övladı Səfdərqulu bəyin xarici görünüşünü Rüstəmə bənzədir: “Üzünə bax, sifətinə bax, bığına bax, bığına! Rüstəmi-Zaldır zalım oğlu, zalım, iyirmi beş yaşında, bığları Rüstəmi-Zalın bığları tək çəkilib qulaqlarının dibinə, başda bir tozca ağıl yox.” (224, 29) Göründüyü kimi, yazıçı əsərin mənfi qəhrəmanını yalnız zahiri cəhətdən Rüstəmi- Zala bənzətmiş, həm də antroponim vasitəsi ilə təzad yaratmışdır. Ə.Haqverdiyevin yaratdığı qumarbazlar biri digərinə var-dövlət arzulayır: “Xudavəndi-aləm cəlali-cəbəruti hörmətinə sizə dövləti-Ibrahimi kəramət eləsin.” (108, 116) Daha sonra isə Mirzə Qoşunəli Nəcəf bəyi Hatəmə bənzədib təşbeh yaradır: “Amma bu növ şəxs, vallahi görməmişəm, kani-səxavət, kani- bəlağət dəstgiri fəqirü füqərəya, and olsun sənin canına və babam ərvahına, Hatəmülməmalikdə də mən bu səxavəti görməmişəm.” (108, 118) Səlim bəy özünü əliaçıq, səxavətli göstərmək istəyən Nəcəf bəyin xarakterinin əsas cəhətini antroponimin və frazeoloji vahidin köməyi ilə açıb göstərir: “Inşallah, bir şıllaq da Hatəmi- Tainin qəbrinə vuracaqsan. Xub, səbəb nədir ki, mirzəyə gələndə Hatəm olursan, bizə gələndə cibinin ağzını buzov çatısı ilə başlayırsan?” (108, 117) Ümumiyyətlə, klassik yazılı ədəbiyyatımızda Süleyman, Hatəm, Rüstəm, Ibrahim bədii dildə rəmzləşdirilmiş obrazlar olub təşbeh və epitet kimi istifadə olunmuşdur. Bəzən isə XIX əsrin ikinci yarısında sənətkarlar bədii dildə tarixdə yaşamış şəxsiyyətlərin antroponimlərindən 110 müхtəlif üslubi məqamlarda – təhqir, söyüş kimi, insan şəхsiyyətini alçatmaq məqsədi ilə istifadə еtmişlər. Zalım, qəddar bir obraza Yezid, Ömər kimi adlar vermək müsəlman dini ilə, şiə- sünnü məzhəbi ilə əlaqədardır. C.Məmmədquluzadə Məhəmmədhəsən əminin dilində “Yezid” onomunu işlətmişdir: “Bu Yezid oğlu Yezid elə mənim eşşəyimi gərək gəlib aparaydı ki, başıma bu qədər qalmaqal gəlsin?” (167, 57) Yezid qədim zamanlardan etibarən ərəblərdə adam adıdır. (82, 184) Kərbəla çölündə Əlinin oğlu Imam Hüseyn və onun tərəfdarları Xəlifə Yezidin əli ilə al qanlarına qəltan olmuşlar. “Yezid” sözü tarixən şəxs adı olsa da, müasir dövrümüzdə həmin şəxsin xarakteri ilə bağlı olaraq zalım, qəddar, insafsız, əzazil mənasında işlənir. Məhəmmədhəsən əminin arvadı Izzət Xudayar bəyə qarğış edərək deyir: “Babanın həşri Ömərin həşri ilə qopsun, Xudayar bəy!” Daha sonra isə Izzət Xudayar bəyi “Ömər oğlu Ömər” adlandırır. Ömər 634-cü ildə Əbubəkrin vəfatından sonra müsəlman icmasına başçılıq edən sayca ikinci “raşidi xəlifəsi”, islam dininin erkən çağlarının ən böyük xadimlərindən biri olmuşdur. (127, 98) T.Hacıyеv bu barədə yazır: “ХII-ХIII əsrlərdə islam dini çər- çivəsində sünni və şiə təriqətləri arasında gеdən ardı-arası kə- silməz mübahisə və mübarizələr öz təsirini bilavasitə antropo- nimlərdə göstərdi. ” (104, 88) “Aldanmış kəvakib”in digər bir hissəsində oxuyuruq: “Bizim babamız Adəmə və anamız Həvvaya cənnətdə nə əskik idi ki, Allahın əmrini sındırdılar və cənnətdən qovuldular.” (23, 222) Adəm qədim yəhudi mənşəli söz olub əsli “adam”dır, “torpaq” anlamını bildirir. Dini etiqadlara görə, Adəm dünya üzünə gələn ilk insan və peyğəmbərlərin birincisidir: “Allah Adəmi torpaqdan, Həvvanı isə onun qabırğasından yaradaraq cənnətə buraxmışdır. Yüklə 2,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|