F. R. Xolboyev, D. A. Azimov, E. Sh. Shernazarov z o o g e o g r a f I y a
Yüklə 5,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
| ham do‘stligiga
tegishli boigan c h o i min- taqasiga xos b o ig an turlarga quyidagilami misol qilish mumkin: kichik yumronqoziq, ko‘rsichqon, sayg‘oq, bo‘ri, tulki, bo‘rsiq, uy sichqoni, yerqazar-putorak, sariq va ingichka barmoqli yumronqoziq lar, qo‘shoyoqlar, qumsichqonlar, jayron, qulon, yow oyi mushuklar, gepard, manul, qoraquloq, chiya bo‘ri, yo‘rg‘a tuvaloq, dasht burguti, uy chumchugi, quzg‘un, to‘rg‘aylar, saqoqushlar, kichik qoravoy, qizilg‘oz, qarqaralar, qoshiq burun, marmar o ‘rdak, xo‘jasavdogar, c h o i chumchugi, choimoyquti, oq bagir, dasht qora iloni, tez kal takesagi, dasht toshbaqasi, kul rang ssink, gekkonlar, dasht va kav- kaz agamalari, quloqli va qum yumaloqboshlari, kul rang echkemar, o‘q ilon, chipor ilonlar, umurtqasizlardan chumolilar, qo‘ng‘izlar, o ‘rgimchaklar va boshqalar. 0 ‘zbekistonning c h o i mintaqasida suv havzalari nisbatan kam va ular dengiz va okeanlar bilan tutashmagan. Sirdaryo va Amudaryo 125 da kurak burunlilaming 3 turi va ostroluchka (parrak) endemik tur sanaladi. Chuchuk suv havzalarida lesh, zog‘ora, oq amur, do‘ng pe shona, oq sla, laqqa, vobla va boshqa turlar uchraydi. Tog‘ mintaqasi. Mazkur mintaqaga Kavkaz tog‘ tizmalari, 0 ‘rta Osiyo tog‘laridan Pomir, Tyan Shan tog‘lari, Kopetdak, Zarafshon va Oloy tog‘ tizmalari kiradi va ular faunasi bilan boshqa mintaqa lardan ajralib turadi. Tog‘ mintaqasi uchun vertikal zonallilik xarak- terli bo‘lib, albatta, gorizontal zonallilik ham hayvonlaming tog‘ mintaqasida tarqalishini belgilashda muhim ahamiyatga ega. Fauna tarkibining shakllanishiga tog‘laming tarixiy rivojlanishi kuchli ta’sir ko‘rsatgan. Tog‘ mintaqasida qo‘shoyoqlar, qumsichqonlar, msak quyoni, o‘rmon mushugi, suvsar, tipratikan, krot, bug‘u, Yevropa kosulyasi, qo‘ng‘ir ayiq, arxar, tog‘ echkilari, dala sichqonlari, ko‘rshapalaklar, bo‘ri, tulki, bo‘rsiq, jayra, qoplon, asalxo‘r kakliklar, qizilishtonlar, qaychi tumshuq, kedrovka, chumchuqsimonlaming vakillari, chillar (4 tur), fotma chumchuq, qoya kaptarlari, zarg‘aldoq, jar qaldirg‘ochlar, gekkonlar, chipor ilonlar, kavkaz salamandrasi va boshqalar uchraydi. Kavkaz tog‘lari faunasi tarkibidagi turlar soni 0 ‘rta Osiyo tog‘lariga qaraganda ancha ko‘p. Kavkaz tog‘larida sutemizuvchi laming 130 turi, qushlaming 350 turi, sudralib yuruvchilaming 57 turi, suvda hamda quruqlikda yashovchilaming 14 turi, hasharotlar- ning bir necha ming turi, mollyuskalaming 280 turi uchraydi. Pomir va Tyan Shan tog‘larining tabiiy majmualaridagi faunistik tarkib Kopetdag tog‘lariga nisbatan xilma-xil, Kavkaz togTariga nisbatan esa ancha kam bo‘ladi. - Palearktika oblasti faunasiga umumiy tavsif. Palearktika faunasi tarkibida turlar soni nisbatan kam bo‘ladi. Bu holat quyidagi omil lar bilan tushuntirilishi mumkin. Birinchidan, oblast maydonining shimolda joylashganligi shimoliy chegarasida pessimum sharoitning shakllanishiga va fauna tarkibida turlaming kamligiga sabab bo‘lgan. Tur tarkibi shimoldan janubga tomon ko‘payib boradi, ammo oblast ning janubiy chegarasida yana kamayadi. Masalan, Palearktikaning 126 Yevrosiyo qismida 1100 turga mansub qushlar uchrasa, Janubiy Amerikada 2500 turdagi qushlar uchraydi. Faunasida turlaming kam- ligiga sabab bo‘luvchi ikkinchi omil oblast chegarasidagi landshaft- laming bir avlodga mansubligi, ya’ni landshaftlar orasida bir-biridan tubdan farq qiluvchi xususiyatlaming yaqqol namoyon bo‘lmasligidir. Bundan tashqari, oblast faunasining nisbatan yoshligi va boshqa omil- lar turlar sonining kam bo‘lishiga sabab bo‘lgan. Oblastning chegara mintaqalarida turli to‘siqlaming deyarli yo‘qligi va chegara mintaqasining juda cho‘zilganligi qo‘shni oblast lar fauna elementlarining bu yerga kirib kelishiga imkon beradi. En demik gumhlar nisbatan ancha kam bo‘lib, ular sutemizuvchilar ora sida yettita oiladan tashkil topadi: vixuxollar, qunduzlar, qo‘shoyoqlar, selevinalar va boshqalar. Subendemiklardan krotlar uchraydi. Qush lardan endemik oilalariga qurlar va gagaralami misol qilish mumkin. Palearktikaning shimolida sudralib yuruvchilar xilma-xilligi juda past ko‘rsakichda namoyon bo‘ladi. Ammo janubga tomon yo‘nalishda ularning tur soni va zichligi ancha oshadi. Sudralib yuruvchilarning ko‘pchiligi endemik avlod darajasida namoyon bo‘ladi va endemik oila darajasi zahar tishlilar uchraydi. Suvda hamda quruqlikda yashovchilardan burchak tishlilar, ya- shirin jabrali yirik salamandralar, ambistomalar, amfiumlar, protey- lar va sirenlar oilalari endemiklar hisoblanadi. Bulaming barchasi dumli amfibiyalarga tegishli bo‘lib, dumsizlar orasida yuqori rang- dagi endemiklar uchramaydi. Chuchuk suv baliqlari xilma-xilligi bo‘yicha tropik ixtiofaunadan ancha keyingi o‘rinni egallaydi. Shun day bo‘lishiga qaramasdan, osyotrsimonlar, eshkak burunlilar, qal- qonli cho‘rtanlar, losossimonlar, xariuslar, chikuchansimonlar, um brasimonlar, g‘or baliqlar, perkopsidlar, afredoderussimonlar, quloq li okunlar, keng peshonalilar va boshqa ayrim oilalar endemiklar sanaladi. Umurtqasizlar faunasidagi turlar soni ham xilma-xilligi bo‘yicha tropik oblastlarga qaraganda kam bo‘ladi. Yuqori rangni egallovchi endemiklar kam. Endemik hasharotlardan grilloblattid (Grylloblatti- 127 dae) turkumi vakillari uchraydi va bu relikt guruh Shimoliy Amerika, Yaponiya va Primoryeda ham tarqalgan. Endemik yoki deyarli en demik darajasidagi turlarga apollon kapalagi (Parnassius avlodi) tur- larini, sassiq qo‘ng‘izni (Carabus) misol qilish mumkin. Hasharot- laming qator oilalari va ayrim o‘rgimchaksimonlami ham endemik guruhlarga kiritish mumkin. Palearktika oblasti faunasining tahlili shuni ko‘rsatadiki, fauna tarkibida tropikaga xos boig an hayvon guruhlari deyarli uchramaydi va faqat ayrim keng tarqalgan turlargina uchraydi, xolos. Yevrosiyo va Shimoliy Amerikaning o‘zaro o‘xshash fauna ele- mentlaridan tashkil topganligini quyidagicha izohlash mumkin. Shi moliy Amerika va Yevrosiyo ayni vaqtda bir-biridan to iiq ajralgan, ammo pleotsen va to‘rtlamchi davrda bu ikkala hudud Alyaska orqali o ‘zaro tutash boigan. Alyaska o ‘ziga xos “ko‘prik” vazifasini o‘tagan va u orqali hayvonlar ikki yo‘nalishda migratsiya qilib turishgan. Alyaska orqali Yevrosiyodan Amerikaga tog‘ qo‘ylari, loslar, qo‘ng‘ir ayiq va hozirda Amerikada qirilib bitgan mamontlar, yaklar, sayg‘oqlar va boshqa hayvonlar o‘tgan boisa, Shimoliy Amerikadan Yevrosiyoga shimol bug‘usi, ovsebik (ho‘kizqo‘y) va boshqa hayvonlar o‘tgan. Palearktika oblastining sutemizuvchilari orasida avlod daraja sidagi endemiklar ancha ko‘p. Bularga tuyoqlilardan sema yoki qora echki (Rupicapra), kosulya yoki yovvoyi elik (Capreolus), tuya (Camelus), xomyak (Cricetus) va boshqalami misol qilish mumkin. Hasharotxo‘rlardan krotlar, yerqazarlar va tipratikanlar uchraydi. Yer- qazarlardan, ayniqsa, burama tishli yerqazarlar va oq tishli yerqazar lar ko‘p b o iib , mazkur turlaming vatani Palearktikadir. Burama tishli yerqazarlarga suvda uchraydigan kutora ham kiradi. Qoiqanotlilar kamchilikni tashkil etadi va ulaming asosiy qismi janubda va janubiy g‘arbda tarqalgan. Tovushqonsimonlardan tovushqonlar va dumsiz sichqonlar, kemiruvchilardan olmaxonlar, yumronqoziqlar, sug‘urlar, burunduklar (ola sichqonlar), sichqonlar, sonyalar, qo‘shoyoqlar va ko‘rsichqonlar kabi turlar keng tarqalgan. Yirtqichlar Palearktika uchun xos turlar sanalmaydi, sirtlonlar va viverralar uning janubiy 128 rayonlarida tarqalgan. Itsimonlar, ayiqsimonlar, mushuksimonlar- ning faunadagi hissasi ancha salmoqli. Tuyoqlilardan qora echki va yovvoyi elik endemik hisoblanadi. Otlar oilasidan Pijevalskiy oti va qulonlar faqat Palearktikada uchraydi va ular bir nechta kenja turlami hosil qilgan holda, Yerondan to Mongoliya va Tibetgacha tarqalgan. Yowoyi cho‘chqa, yovvoyi qo‘ylar va echkilar, zubr va turli-tuman bug‘ular ham mazkur hudud uchun xarakterli turlardan sanaladi. Tuyalaming bir va ikki o‘rkachli turlari cho‘l va dasht mintaqalarida uchraydi. Palearktikada xartumlilar va odamsimon maymunlar, karki don, jirafa va boshqa tropik oblastlar (Efiopiya, Indo-Malay) uchun xarakterli turlar uchramaydi. Palearktikaning omitofaunasi ham o ‘zining xilma-xilligi bo‘yicha tropik oblastlardan ancha orqada turadi. Ammo qushlaming ayrim gumhlari oxirgi geologik davrlarda aynan shu yerda o‘z taraqqiyo- tining yuksak darajasiga erishgan. Bularga chumchuqsimonlar tur- kumiga mansub bo‘lgan moyqutlar oilasini, vyuroklar va dehqon chumchuqlami misol qilish mumkin. Bu yerda moyqutlaming 300 dan ortiq turlari bo‘lib, ular daraxt va buta o‘simliklari bilan qoplan gan bitoplami egallaydi. Qarg‘asimonlar oilasi juda keng tarqalishga va yuqori zichlikka ega bo‘lib, ular orasida zag‘izg‘onlar avlodi va xo‘jasavdogar singari endemiklar uchraydi. Qurlar va tovuqsimonlar keng tarqalgan. Kakkular, qizilishtonlar, kaptarlar va ko‘k qarg‘alar tropik rayonlarga qaraganda ancha tor areallami hosil qiladi. Paleark tikada to‘tilar, karkidon qushlar, nektarchilar kabi turkum va oilalar- ning vakillari uchramaydi. Reptiliya va amfibiyalar faunasi ham qo‘shni tropik hududlar fau nasiga nisbatan ancha kam. Tangachalilardan haqiqiy kaltakesaklar va agamalar xarakterli, chekka janubda esa xamelionlaming alohida turlari uchraydi. Zaharli ilonlaming asosiy qismi qora ilonlarga man sub, qalqontumshuq va kapcha ilonlaming ham alohida turlari tarqal gan. Tropik hududda keng tarqalgan bo‘g ‘ma ilon turlari Palearkti kada deyarli uchramaydi va bu yerda faqat mayda bo‘g ‘ma ilonlar tar qalgan, xolos. K o‘rilonlar, timsohlar va terili toshbaqalaming yagona 129 vakillari janubiy chegara rayonlardagina uchraydi. Amfibiyalardan endemik oila vakillari hisoblangan burchaktishlilar (uglozub) uchray di. K o‘p sonli dumli amfibiyalar, baqa va qurbaqalar keng tarqalgan. Kvaksha (daraxt baqalari) laming faqat ikkita turi uchraydi. Chuchuk suv baliqlaridan janubda karpsimonlar, shimolda esa losos simonlar oilalarining turlari nisbatan keng tarqalgan. 01abug‘asimonlar ham bu region uchun xos. Endemik oilalardan yalang‘ochlar va keng peshonalar Baykal k o iid a uchrasa, bir nechta endemik avlodlar (karas lar, gorchaklar, ershlar) butun Palearktikada uchraydi. Umurtqasizlar faunasi turli-tumanligi bilan tropik oblastlardan orqada turadi va endemizm k o ‘proq avlod va tur darajasida namo yon b o ia d i. Endemiklarga yirtqich q o ‘ng‘izlar, appalon kapalaklarini ham misol qilish mumkin. Janubda uchraydigan termitlar va chayon lar kabi b a’zi turlar tropik fauna elementlari sanaladi (13-14-rasmlar). Palearktika zoogeografik oblasti faunasiga tegishli b o ig a n bataf- sil m aiu m otlar oblast tarkibidagi Yevropa-Sibir, Qadimgi 0 ‘rta Yer va Sharqiy Osiyo yoki Himolay-Xitoy kabi alohida zoogeografik hududlar misolida bayon etiladi. Yevropa-Sibir hududi. Yevrosiyo materigining butun shimoliy qismi, y a’ni Britaniya orollari va G ‘arbiy Yevropadan tortib to Chu kotka va Kamchatkagacha b o ig a n m o‘tadil sovuq va Arktika iqlimi hukmronlik qiladigan Shimoliy yarim shardagi eng katta hududni egallaydi. Uning janubiy chegarasi Pireney yarim orolining shimoli, Alp va Bolqon orqali o ‘tib, Qrim to g ia ri va Bosh Kavkaz tizmasi b o ‘ylab Kaspiyning g ‘arbiy qirg‘og‘iga yetmasdan shimolga buriladi. Shundan so‘ng Povolje va Shimoliy Q ozogistonning chala c h o i va dashtlari, Irtish va Yeniseyning yuqori oqimi va Shimoliy Mongoliya orqali o‘tib Katta Xingan tizmasining shimoli-g‘arbiga va Amur vodiy- siga yetib boradi. 0 ‘z-o‘zidan m a iu m k i, bunday yirik maydonni egallagan Yevropa-Sibir hududining tabiiy sharoiti ham juda xilma-xil. Hudud faunasi tarkibidagi turlar soni uning shimoliy qismida juda kam, janubiga tomon esa ko‘payib boradi. Fauna tarkibidagi farqlar kenglik b o ‘yicha yaqqol, uzoqlik b o ‘yicha esa sust namoyon b o iad i. 130 |