Fakültə: Kulturologiya İxtisas: Turizm işinin təşkili

Qalanın təyinatı
Qız qalasının təyinatı haqqında müxtəlif elmi fərziyyələr var. Bəzi məlumatlara görə, zərdüştilikdən xeyli əvvəl kimmer-skiflərin (türklərin) ərazisində bu tayfalara xas atəşpərəstlik adətləri mövcud olub. Zərdüştlük ardıcıllarından fərqli olaraq, qədim türklər od tanrısı Tabitiyə sitayiş edirdilər. Belə görünür ki, od doğuran torpaq zərdüştlüyün yaranmasından çox-çox əvvəl atəşpərəstliyin müqəddəs yeri olub.
Bu fərziyyə tərəfdarlarının fikrincə, Qız qalası Kaspiana, Albaniya, Midiyanın qədim memar-kahinlərinin metodu ilə Abşeronun yanar sahillərində tikilib və Ahura Məzda məbədinin analoqudur. Zərdüştlük dövründə belə məbədlər inşa olunmadığından Qız qalası e.ə. VIII-VII əsrlərə aid edilə bilər. Bəzi alimlərin fikrincə, bu, dahmazərdüşçülərin dövrüdür. Onlar ölən soydaşlarının meyitlərini qalanın zirvəsinə qoyur, quşlar onları didir, qala divarlarına yerləşdirilən keramik boru sistemindən istifadə edilərək mərhumların sümükləri aşağı endirilir, sonra dəfn edilirdi.
Bir çox tədqiqatçılar hesab edir ki, Qız qalasının dini məqsədlərə xidmət edib, yaxud dini ayinlərin icra edildiyi yer olub. Onların fikrincə, Qız qalası yerli sakinlər üçün dini sitayiş və mərasimlərlə bağlı məkan olub.
Günəş məbədi
Qız qalasının quruluşu onun sitayiş üçün nəzərdə tutulması barədə fərziyyəni daha çox təsdiq edir. Yuxarıdan baxanda Qız qalası qədim dövrlərdən od, işıq və günəşin rəmzi hesab edilən butanı xatırladır. Bununla yanaşı, tikilinin səkkiz pəncərəsindən yuxarıdakı dördü elə yerləşib ki, dekabrın 22-də qış gündönümündə günəşin şüaları bu pəncərələrdən düşərək qalanın içini işıqlandırır. Güman edilir ki, məhz qışın bu ən qısa günündə kahinlər günün yeni dövretməsi üçün ayinlər icra ediblər.
Bütün bunlar sübut edir ki, Günəş Allahı Azər (Asər) – Ak-er-u ərazisinin sahibi olub. Osiris Azər-Misir panteonunun əsas Allahı olub. Öküz müqəddəs Osirisin rəmzi, qoyun isə onun bürcüdür. Maraqlıdır ki, İçərişəhərin girişində Qoşa Qala qapısının yuxarı hissəsində iki dekorativ tağla yanaşı, iki şir fiquru ilə öküz başı təsvir edilib. Özü də bu, qədim Bakının ərazisində tapılan yeganə təsvir deyil. Yuxarıda qeyd edilənlərdən belə çıxır ki, göstərilən animalistik rəmzlər həmin yerin özünəməxsus qoruyucuları olub.
Bu tədqiqatlar Qız qalası haqqında dini-fəlsəfi mahiyyət daşıyan tikili kimi daha dərin fikirlər yürütməyə əsas verir. Bu versiya XIX əsrin hərbçi mühəndis xəritələrində təsdiqini tapır. Onlar Qız qalasını “Xunsar” adlandırıblar ki, bu da “Ansar Günəş” və ya “Günəş qəsri” mənasını verib.
Qədim rəsədxana
Bəzi alimlər Qız qalasının astronomik təyinatı barədə fərziyyə irəli sürürlər. Onların fikrincə, bunu tikilinin bəzi elementləri göstərir. Görünür, bu elementlər bəzi ulduzları və Günəşin bir illik siklini müşahidə etmək üçün nəzərdə tutulub və qədim insanların həyatında mühüm rol oynayıb.
Tədqiqatçıların fikrincə, Qız qalası Günəşin bir il ərzində fırlanmasını müşahidə etmək və bu siklin mühüm proseslərini – fəsillərin dəyişməsini öyrənmək məqsədi ilə inşa edilib. Təsadüfi deyildir ki, qalanın pəncərələri, kontrforsu (dayaq çıxıntısı) və bəzi struktur keyfiyyətləri müəyyən günlərdə günəşə baxır.
Qız qalasından gecələr səmanı seyr edərmişlər. Qalanın pəncərələrindən üfüqün ən parlaq ulduzlarını, məsələn, Veqa bürcündəki Lira, Əqrəb bürcündəki Antares, Böyük Ayı bürcündəki Sirius ulduzlarını görmək olar. Özü də qalanın pəncərələrindən hər biri müəyyən ulduza – biri Siriusa, digəri Veneraya, bir başqası Antaresə və s. baxır.
Qədim dövrlərdə din və elm arasında fikir ayrılığı olmayıb. Buna görə də qalanın rəsədxana kimi istifadə olunması versiyası onun dini əhəmiyyəti ilə bağlı versiyasını təkzib etmir.