Fakultet: Tabiiy fanlar
Yüklə 417,76 Kb. Pdf görüntüsü
|
| 2.
Sarkodalilarning oziqlanishi va ko’payish shakllari. Metagenez. Ovqat hazm qilish vakuollari amyoba tanasida bir vaqtning o’zida bir nechta bo’lishi mumkin. Uning soni qabul qilingan oziqa zarralarining soniga bog’liqdir. Amyoba o’zidan ancha kichik bo’lgan bir hujayrali hayvonlar, bakteriyalar, suv o’tlari, shuningdek o’lgan to’qima zarralari (detrit) bilan oziqlanadi. Oziqlanish qo’yidagicha, ya’ni siljib borayotgan tomon, amyoba birorta oziqa zarrrasiga yoki mikroorganizmga duch kelsa, uni psevdopodiylari bilan o’rab, qamrab oladi va zarracha sitoplazma ichiga kirib qoladi. Shu paytning o’zida zarra atrofida vakuol hosil bo’ladi va vakuol ichiga endoplazma hisobidan ovqatni parchalovchi va qayta ishlovchi fermentlar oqib keladi. So’rilishga tayyor bo’lgan oziqa tanaga so’riladi, hazm bo’lmay qolgan qismi esa vakuol bilan birga tananing biror chetiga kelib tashqariga chiqarib tashlanadi. Amyobalar ikkiga bo’linish yo’li bilan jinssiz ko’payadi. Bu jarayonda birinchi navbatda yadro mitoz yo’li bilan ikkiga bo’linadi. Keyin tana ham cho’zila borib, ikkiga ajralib bitta ona amyobadan ikkita yosh amyoba hosil bo’ladi. Jinssiz bo’linish jarayoni qariyib bir soatda amalga oshadi. Amyobalarda jinsiy ko’payish usuli bo’lmaydi. Amyobalar noqulay sharoitda, ya’ni suv havzasining qurishi, tuproqda namning keskin pasayishi va boshqa birqancha sabablar ta’sirida sistaga o’raladi. Buning uchun u yolg’on oyoqlarini yig’ib oladi, yumaloqlashadi va sitoplazma hisobidan tashqi yuzasiga suyuqlik ajratib chiqaradi. Bu suyuqlik qotib, mustahkam ikki qavatdan iborat po’stni hosil qiladi. Sista holatida amyobalar uzoq vaqtlar davomida o’z tiriklik xususiyatlarini saqlab qoladi va normal sharoit yuzaga kelganda, sistadan ajralib, yana faol hayot kechirishni davom ettiradi. Amyobalar turkumining ayrim vakillari odam va ba’zi umurtqali hayvonlarning ovqat hazm qilish organlarida yashaydi. Masalan odamda 7 tur amyoba uchraydi, ya’ni og’iz amyobasi, Gartmann amyobasi, mitti amyoba Buyuchli yodamyobasi, dientamyoba, ichak amyobasi va dizenteriya (ichburug’) amyobasi. Bular orasida eng xavflisi dizenteriya amyobasi (Entamoeba histolytica) hisoblanib, kattaligi 20-40 mikron keladi. U odamda ichburug’ kasalligini keltirib chiqaradi. Amyobiaz ancha og’ir kechadigan, ba’zan esa bemorni o’limga duchor qiluvchi kasallikdir. Dizentiriya amyobasi odamda uch shaklda bo’ladi, ya’ni yirik vegetativ shakli, kichik vegetativ shakli va sista shakli. Yirik vegetativ shakli yo’g’on ichak devorida yashab, o’zidan har xil oqsillarni erituvchi proteolitik fermentlar ajratib, ichak devori to’qimasini yemiradi, yaralar hosil qiladi, ichak devoridagi qon tomirlarini ham buzadi. Natijada ichak bo’shlig’iga qon oqib tushadi. Parazit amyoba qon tarkibidagi eritrositlar bilan oziqlanadi. Yirik vegetativ shakldagi amyobalarning ayrimlari qon tomirlari ichiga kirib, qon oqimi bilan turli ichki organlarga, ko’pincha jigarga borib, unda ham yiringli yaralar paydo bo’lishiga sababchi bo’ladi. Yo’g’on ichak devoridagi amyobalarning bir qismi ichak bo’shlig’iga tushib, o’lchami o’rtacha 10-20 mikron keladigan kichik vegetativ shakllarga aylanadi. Ular zararsizdir va qoldiq mahsulotlar bilan oziqlanib, oxiri sistalarni hosil qilib tashqariga odam najasi bilan chiqariladi. Amyobiaz bilan kasallangan bemor bir sutkada 300 mln ga yaqin sistani tashqariga chiqarib turadi. Ichburug’ amyobasining xarakterli belgisi shundan iboratki, uning sistalari to’rt yadroli bo’ladi. Bu belgi kasallikni aniqlashda juda muhim hisoblanadi. Shuningdek bemorning najasi suyuq hamda qon va yiringli bo’ladi. Ichburug’ amyobasi Yer yuzida keng tarqalgan, ayniqsa issiq iqlimli kengliklarda ancha ko’p uchraydi. Odamning yo’g’on ichagida ichak amyobasi (Entamoeba coli) ham bo’lib, u parazitlik qilmaydi va kasallik ham keltirib chiqarmaydi, balki zamburug’lar, qoldiq mahsulotlar bilan oziqlanadi. Bu amyobaning xarakterli belgisi shuki, tashqariga chiqarilgan sistalari aksariyat hollarda 8 yadroli, ba’zan esa 16-32 yadroli bo’ladi. 3 Yüklə 417,76 Kb. Dostları ilə paylaş:
|