Fakultet: Tabiiy fanlar
Yüklə 417,76 Kb. Pdf görüntüsü
|
| 1 – rizopodiylar, 2 – chig’anoq, 3 –chig’anoqning og’izchasi,
4 – teshikchalar. Foraminiferalarning o’lchami turlicha, ya’ni 100-200 mkm dan 2-3 sm gacha, ayrimlari (masalan, Kornuspira) 5-6 sm gacha bo’ladi. Chig’anoqlar bir kamerali va ko’p kamerali tuzilishda. Ohak skeletli foraminiferalarning aksariyati ko’p kamerali chig’anoqqa ega. Bir kamerali chig’anoqning ichki bo’shlig’ida to’siq bo’lmaydi, ko’p kamerali chig’anoq bo’shlig’ida esa bir nechta, hatto o’nlab va yuzlab to’siqlar bo’ladi. Ushbu to’siqlardagi teshiklar orqali sitoplazma o’zaro tutashgan. Aksariyat foraminiferalar chig’anog’ida juda ko’p teshikchalar (foramen-teshik) bo’ladi. Ana shu teshikchalar orqali soxtaoyoqlarning bir xili bo’lmish rizopodiyalar tashqariga chiqib turadi. Rizopodiyalar ingichka va uzun ipsimon bo’lib, mayda oziqlarni, xususan bir hujayrali suvo’tlarini yopishtirib oladi, juda mayda oziqa zarralari esa chig’anoq og’izchasi orqali sitoplazmaga o’tadi. Yirik oziq zarralarini chig’anoqdan tashqarida, rizopodiyalar tomonidan fagositoz usulda o’rab olib hazm qiladi. Foraminiferalar qadimgi geologik (kembriy) davrlarda keng tarqalgan. Uzoq yillar davomida ularning chig’anoqlari dengiz tubiga cho’kib, to’planib, qalin cho’kma jinslar hosil qilgan. Dengiz tubining ko’tarilishi va tog’ hosil bo’lish jarayonlari natijasida dengizlar o’rniga past tekisliklar va tog’lar hosil bo’lgan. Yer yuzining ko’p qismi, jumladan O’rta Osiyo hududi ham qadimgi dengizlar tubidan iborat bo’lgan. Foraminiferalar ikki yo’l bilan, ya’ni jinssiz va jinsiy ko’payadilar. Jinssiz ko’payish bo’linish yo’li bilan amalga oshsa, jinsiy ko’payish esa gametalar hosil qilish va ularning o’zaro qo’shilib zigotaga va nihoyat zigotadan yosh individ hosil bo’lishi bilan ifodalanadi. Shuni aytish lozimki, ba’zi foraminiferalar masalan, Elphidium crispa turida jinssiz va jinsiy ko’payish gallanadi. Foraminiferalar juda qadimgi bir hujayralilardir. Ular kembriy va silur davrlarida (paleozoy erasi) paydo bo’lgan cho’kmalardan ma’lum. Ohaktosh va yashil qumtoshlarning ko’pgina qatlamlari asosan foraminiferalar qoldiqlaridan iborat. Bunday qatlamlar Yer yuzida juda keng tarqalgan. Markaziy Osiyo, Kavkaz, Himolay tog’lari ham foraminiferalar chig’anog’idan hosil bo’lgan ohaktoshlar bilan qoplangan. Bunday qatlamlar geolog va arxeologlarga yerning ma’lum qatlami yoshini, aniqlashda hamda neft konlarini izlab topishda yordam beradi. Nurlilar sarkodalilarning o’ziga xos guruhi hisoblanib, faqat dengizlarda plankton usulda, ayrimlari suvning ancha chuqur (5000-8000 metr) qatlamlarida hayot kechiruvchi hayvonlardir. Hozirgi vaqtda nurlilar kenja sinfi 8 mingga yaqin turni o’z ichiga oladi. Nurlilarning tuzili- shidagi xarakterli belgi shuki, gavda o’rtasida organik moddadan iborat markaziy kapsula bo’ladi. Kapsula plazmasida yadro 1 ta, 2 ta, ba’zan ko’p bo’lishi mumkin. Kapsula membranasida poralar bo’lib, uning yordamida ichki plazma kapsula atrofini o’rab olgan plazma bilan aloqa bog’lab turadi. Shuni aytish kerakki tashqi plazma juda kuchli vakuollashgan bo’ladi. Bu xususiyat hayvonni suvda plankton holda saqlanishiga imkon tug’diradi. Nurlilarning ko’pchiligi bir hujayrali mayda yashil suv o’tlari bilan simbioz yashashga moslashgan. Shunga binoan ularning tashqi plazmasida, ba’zan kapsula ichidagi plazmada ham ko’p sonda yashil suv o’tlari (zooksantellalar) uchraydi. Bu suv o’tlari nurlilarni nafas olishi uchun yordam beradi. Nurlilarda foraminiferalardagidek qisqaruvchi vakuol bo’lmaydi. Bu esa aksariyat dengiz bir hujayralilari uchun xos xususiyatdir. Nurlilarning yolg’on oyoqlari gavdasining atrofidan har tamonga nurga o’xshab tarqalib turadi. Bu yolg’on oyoqlar foraminiferalarning yolg’on oyoqlariga o’xshash ipsimon shaklda va oziq zarralarini tutib turish yoki oziqlanishda ishtirok etadi. Bunday yolg’on oyoqlar rizopodiylar yoki filopodiyalar deyiladi. Nurlilarning ko’pchiligida xilma-xil tuzilgan va ancha murakkab tarkibdagi skeletlari bo’ladi. Skeleti tarkibidagi moddalar orasida kremniy yoki stronsiy sulfat ko’p bo’lganligi sababli, shakllari uzoq vaqt davomida bo’zilmasdan saqlanadi. Nurlilarning skeletlari foraminiferalar singari dengiz tubida cho’kindi jinslar hosil qiladi. Bu jinslar “tog’ uni” (trepel) deyilib, sanoatda metallarni silliqlashda ishlatiladi. Bundan tashqari nurlilarning skeletidan iborat qatlamlar yordamida cho’kindi jinslarning yoshini aniqlash usuli amalda keng qo’llaniladi. Suvi iliq bo’lgan dengizlarda nurlilarning vakillari ancha ko’p uchraydi. Bu turlarga Thalassophysa pelagica, Acanthometra elastica kabilarni ko’rsatish mumkin. Quyoshlilar kenja sinfi – Heliozoa. Quyoshlilar ko’rinishi jihatidan nurlilarga o’xshash, lekin markaziy kapsula bo’lmaydi va ko’pchiligi chuchuk suvda yashaydi. Bundan tashqari quyoshlilarning tanasi sharsimon atrofi bo’ylab psevdopodiylar nurga o’xshab tarqalib turadi. Quyoshlilarning psevdopodiylari bo’ylab o’rtasidan nozik ip o’tadi. Bunday psevdopodiylar aksopodiylar deyilib, ular uzayish yoki qisqarish xususiyatiga ega. Shuningdek ular bir-biriga tutashib tur hosil qilishi ham mumkin. Quyoshlilarning yana bir xarakterli xususiyati shuki, ularning tanasi endoplazma va ektoplazmaga aniq chegaralangan. Ektoplazmasida 1-2 ta qisqaruvchi vakuol joylashgan. Endoplazma donador bo’ladi va unda 1-ta yoki bir necha yadro bo’ladi. Vakil Actinosphaerium eichhorni Yüklə 417,76 Kb. Dostları ilə paylaş:
|