Fanidan tayyorlangan o`quv-uslubiy majmua «Vatan tarixi» kafedrasi professor-o`qituvchilaringing yig`ilishida muhokama qilingan va foydalanish uchun tavsiya etilgan

2. Shayboniylar davlati harbiy qo’shin va soliq tizimi

Mamlakat siyosiy hayotida, davlat boshqaruvida yirik sarkar-dalar, qo‘shin boshliqlarining o‘rni katta edi. Ichki va tashqi xavfni bartaraf etishda, yangi yerlarni bosib olish uchun qilinadigan istilochilik yurishlarida qo‘shinlarning soni, harbiy tayyorgarligi, qo‘shin boshliqlarining qo‘mondonlik mahorati katta ahamiyat kasb etardi.

Shayboniylar qo‘shini asosan otlik va piyoda askarlardan tash-kil topgan. qo‘shin urishda o‘q-yoy, uzun, nayza, qilich, gurzi, uzun das-tali jang boltasi (tabarzin), changak kabi asosiy hujum qurollari-dan foydalangan. Abdullahon II davrida qo‘shin Xorijdan keltirilgan pilta miltiqlardan qurollantirilgan. Shayboniylar qo‘shnida navkarlar himoya uchun qalqon (sipar)dan foydalanganlar, hamda temir simdan mayda qilib to‘qilib, usti ipak va baxmal mato bilan yopilgan sovut-jovshan (forscha baxtar) yoki jiba (jeva) – temir yoki po‘latdan ishlangan maxsus kiyim kiyib jang qilganlar. Abudllahon II davrida Yevropadan keltirilgan jovshan (sovut) ham bo‘lgan. Urushda yaroq va o‘q o‘tmasligi uchun otlar ustiga maxsus yopinchiq gejm (kejim) yopishgan.
Qo‘shin tarkibida Naftandozlar, manjaliqchilar va tosh otuv-chilar ham bo‘lib, ular shahar va mudofaa qo‘rg‘onlarini egallashda katta o‘rin tutgan. XVI asrning 2-yarmidan boshlab Abdullahon II qo‘-shinida chet ellardan keltirilgan kichik zambaraklar paydor bo‘ladi.
Qo‘shin tarkibi, uning jangovor saflanishi, jang qilish tartibi, Chingizxon va Amir Temur qo‘shinlari harbiy tuzilishi, urish taktikasiga asoslangan bo‘lib, unga Shayboniyxon davrida ko‘chmanchi o‘zbeklarga xos bo‘lgan bir qancha yangi jang usullari kiritildi. (Turlama).
Shayboniylar qo‘shini asosan, qalb (kavl) deb ataluvchi markaziy qism, barong‘or (o‘ng qanot) va javong‘or (so‘l qanot) qismlaridan hamda xirovul (qo‘shinning orqa qismi)dan tashkil topgan. Ularga xonning o‘zi va tajribali o‘zbek sarkardalari boshchilik qilgan.
Qo‘shinning qanotlariga boshchilik qilgan sarkarda o‘g‘lon deb yuritilgan.
Qo‘shini oldida manglay (avangard) deb ataluvchi harbiy qism yarim doira shaklida saf tortib borgan. Uning oldida esa tez harakatlanuvchi kichik jangovor qism - ilg‘or bo‘lgan. Shayboniylar qo‘shinida umumiy qism oldida boruvchi «qoravul» deb atalgan maxsus qism, qo‘shinining o‘ng va so‘l qismlari oldida boruvchi "kichik" g‘o‘l deb yuritilgan bo‘linmalar va ortidan boruvchi maxsus yordamchi bo‘linma-chanoh bo‘lgan.
qo‘shin tarkibida tug‘chi qism, ya’ni bayroq ostida ehtiyotda turuvchi (tug‘ni qo‘riqlovchi) 20-30 ming kishilik jangovor harbiy bo‘linma hamda zabongilari – ya’ni dushman tomonidan yashirish ravishda “til” tutib keluvchi maxsus bo‘linma va xabarchi-dushman to‘g‘risida umumiy ma’lumot keltiruvchi bo‘linmalar ham bo‘lgan.
Harbiy yurishlar paytida xon uchun rasmiy qabul marosimlari o‘tkaziladigan maxsus joy-bargoh hozirlashgan.
Qo‘shinda saralangan o‘zbek navkarlaridan tuzilgan xonning qo‘riqchilari ham katta rol o‘ynagan.
Shayboniylar qo‘shini ham Chingizxon va Amir Temur qo‘shinlaridek 10 minglik korpuslar – tumanlarga bo‘lingan. Unga Nuyon deb ataluvchi harbiy sarkarda boshchilik qilgan. Tumanlar o‘z navbatida minglik, yuzlik, o‘nliklarga bo‘lingan.
Qo‘shinni jangga hozirlash, ularning maoshini to‘lash va boshqa tashkiliy ishlar bilan maxsus amaldor – tavochi shug‘ullangan. Qo‘shinni qurol-yarog‘ bilan ta’minlashga ma’sul bo‘lgan amaldorlar –jevachi bo‘lib, u xonning qurol-aslahalariga ham javobgar bo‘lgan.
Harbiy amaldorlar va navkarlarga xazinadan beriladigan yillik maoshdan tashqari harbiy yurishlar paytida qo‘lgan kiritila-digan o‘ljadan ham berib turilgan.
Shayboniylar davrida 40 dan ortiq turli soliq va jarimalar mavjud bo‘lgan. Soliq to‘lovchi aholi fuqaro (raiyat) deb yuritilgan va ulardan soliqlardan tashqari jarimalar ham undirib olingan.
Yerdan olinadigan asosiy soliq xiroj bo‘lib, u ishlab chiqaril-gan mahsulotning 5/1 miqdorida pul yoki mahsulot bilan olingan.
Zakot solig‘i savdogarlar va chorvadorlardan olinib, uning hajmi 40/1 miqorida bo‘lgan.
Shahar aholisi hunarmandlar va do‘kondorlar maxsus soliq – tamg‘a to‘laganlar. Yirik boylar va so‘dxo‘rlarga tegishli savdo rasta-sida do‘konlarni ma’lum haq evaziga ijaraga olib, o‘z mahsulotlari-ni sotganligi uchun taxti joy (tagjoy) deb ataluvchi soliq to‘langan.
Boshqa dingan mansub savdogarlar o‘z mahsulotlarining 5/1 qismini juzya solig‘i tarzida to‘laganlar.
Bu davrda yana ixrojot, tog‘ar, ulufa-ko‘nalg‘a, begar, madadi lashkar, boj, tansuqot, tuxfa va boshqa soliqlar mavjud bo‘lib, ular-ning ko‘pchiligi butun o‘rta asrlar davriga xos edi. Raiyat soliqlarni to‘lashdan tashqari turli ishlarga mudofaa inshootlarini, sug‘orish tarmoqlarini tiklash kabilarga majburan jalb etilgan.