73
təpələrdən vaxtı ilə çox güman ki, müĢahidə məntəqəsi kimi istifadə olunmuĢdur.
Ola bilsin ki, abidənin giriĢ darvazası və çıxıĢ yolu da bu təpələrin yanında imiĢ.
AparılmıĢ ilkin kəĢfiyyat xarakterli axtarıĢlar nəticəsində orada çoxlu tikinti
qalıqları və istehsal ocaqları olduğu müəyyənləĢdirilmiĢdir. Abidənin təqribən
mərkəz hissəsində uzunluğu 48, eni 15, dərinliyi isə 8-10 metrə çatan və hamam
yeri adı ilə məlum olan çökəklik var. Tikinti qalıqlarının sıxlığına, tez-tez istehsal
tullantılarına rast gəlinməsinə və digər yerüstü əlamətlərinə əsasən ərazinin Ģimal-
Ģərq tərəfində qala divarları boyunca vaxtı ilə sənətkarlar, daha doğrusu dulusçular
məhəlləsi yerləĢdiyini güman etmək olar. Burada inĢaat materiallı kimi çay
daĢından və biĢmiĢ kərpicdən geniĢ istifadə olunmuĢdur. Orada həmçinin çoxlu
miqdarda yerüstü material toplanmıĢdır. Maddi-mədəniyyət qalıqları içərisində
Ģirli, Ģirsiz keramika məlumatı üstünlük təĢkil edir. Bu tapıntılar göstərir ki, yerli
sakinlər calaq olunmuĢ hissələrinin üzərinə kobud yapma kəmərlərlə vurulmuĢ iri
təsərrüfat küplərindən, darboğaz bardaqlardan, səhəng və sərnic tipli qablardan,
habelə səthi anqob, marqans, kobalt naxıĢlarla bəzədilmiĢ kasa, boĢqab və
camlardan xüsusilə geniĢ istifadə etmiĢdir. Tapıntılar içərisində Ģərqdən gətirilmiĢ
fayans, farfor və seladon qab qırıqlarına da tez-tez təsadüf olunur. KəĢfiyyat
zamanı qoyulan kiçik ölçülü Ģurf-qazıntıdan tapılmıĢ bir ədəd mis pul da maraq
doğurur. Oradan təsadüfən tapılmıĢ daha bir ədəd mis pul isə Ülgüclü kəndinin 60
yaĢlı sakini Əbülfəz ġıxəliyev tərəfindən ekspedisiya üzvlərinə verilmiĢdir.
Qeyd edək ki, əldə olunmuĢ keramika nümunələri və pullar xronoloji
cəhətdən XVII-XVIII əsrlərə aid edilir.
Yuxarıda deyilənlər bəhs olunan bu möhtəĢəm abidənin Azərbaycanın orta
əsr Ģəhərlərindən biri olduğunu söyləməyə əsas verir. Lakin onun məhz hansı Ģəhər
olduğunu demək hələlik çətindir. Dərin xəndəklərlə, hündür torpaq sədlə və
keçilməz qala divarları ilə möhkəmləndirilmiĢ bu Ģəhər ərazisinin böyüklüyü və
qala divarlarının uzunluğu baxımından Beyləqan Ģəhərinə daha çox uyğun gəlir.
Yeri gəlmiĢkən deyək ki, əsrimizin yaĢıdı olan qocalar da buranın bir zamanlar
Ģöhrəti çox-çox uzaqlara yayılmıĢ, Balakən (Beyləqan) xarabalığı olduğunu
söyləyirlər. Tarixi mənbələrdə göstərildiyi kimi Beyləqan Ģəhəri monqollar
tərəfindən əsaslı surətdə dağıdılmıĢ və sonradan onun bərpası üçün göstərilən
bütün cəhdlər demək olar ki, heç bir nəticə verməmiĢdir. Örənqalada Leninqrad və
Azərbaycan arxeoloqlarının birlikdə aparmıĢ olduqları geniĢ miqyaslı qazıntılar da
bunu təsdiq etmiĢdir. Lakin bununla belə XIV-XVII əsr müəlliflərinin
qeydlərindən yeri gəldikcə Beyləqanın adının çəkilməsini də təsadüfi hesab etmək
olmaz. Məsələn: Adam Oleari XVII əsrin 30-cu illərindən səfəvilərin nisbətən
gözəl Ģəhərləri sırasında Beyləqanın da adını çəkir. Azərbaycanın orta əsr
Ģəhərlərinin tarixinin tədqiqi ilə məĢğul olan Mikayıl Heydərov Beyləqanın bir
74
yaĢayıĢ məntəqəsi kimi XVII əsrin sonlarına qədər mövcud olduğunu güman edir
31
və s.
Haqqında danıĢılan abidənin Yeni ġamaxı Ģəhəri olduğunu güman edənlər
də vardır. Məsələn tarix elmləri doktoru F.Əliyev P.Butkova və Y.Qaqemeysterə
əsaslanaraq bu barədə belə yazır: “ġamaxılıların müqavimətindən qəzəblənən
Nadir Ģahın əmri ilə Ģəhər tamamilə darmadağın edilmiĢ, əhalisi ilə Ağsuya
köçürülmüĢdür”. Bu hadisə 1734-cü ildə baĢ vermiĢdir. Nadir Ģahın ölümündən
sonra (1747) əhalinin xeyli hissəsi yenidən köhnə ġamaxıya köçür. 1768-ci ildə
ġirvan xanlığı Quba xanlığı ilə birləĢdirildikdən sonra isə ġirvan (köhnə)
xanlığının inzibati və iqtisadi mərkəzinə çevrilmiĢdir. Yeni ġamaxının əhalisi də
zorla oraya, 17775-ci ildə xanlıqda siyasi vəziyyətin kəskinləĢməsi ilə əlaqədar
paytaxt yenidən ġamaxıya köçürülmüĢdür.
Nəhayət, Ağa Məhəmməd xanın baĢçılıq etdiyi Ġran ordusunun
hücumundan çəkinən Mustafa xan Ģəhəri Fitdağa köçürmüĢdür. Səyyah
BibirĢteynin qeydlərində deyilir ki, Ġran qoĢunları yeni ġamaxıya soxularkən onu
bom-boĢ görüb daha da qəzəblənmiĢ və Ģəhəri alt-üst etmiĢlər. Bu məlumatların nə
dərəcədə doğru olub-olmadığını söyləmək üçün əlimizdə hələlik elə bir tutarlı dəlil
yoxdur. Lakin bir cəhəti qeyd etmək lazımdır ki, qısa vaxt içərisində belə bir
möhtəĢəm Ģəhər salındığını güman etmək məntiqi cəhətdən o qədər də ağlabatan
deyildir. Bu, yeni ġamaxını kiçik Ģəhər kimi təsvir edən S.Bronevskinin qeydlərinə
də uyğun gəlmir. Ġkincisi, bəhs olunan abidədən tapılmıĢ yerüstü materialların
xeyli hissəsi xronoloji cəhətdən XVII əsrin əvvəllərinə aid edilir ki, bu da həmin
ərazidə Nadir Ģahdan təqribən bir əsr qabaq Ģəhər həyatı olduğuna dəlalət edir.
Sözsüz ki, Xaraba Ģəhərin məhz hansı Ģəhərin xarabalığı olduğunu
müəyyənləĢdirmək üçün orada geniĢ miqyaslı arxeoloji qazıntılar aparılmalıdır.
Belə edilərsə, Azərbaycan tarixinin hələ öyrənilməmiĢ neçə-neçə qaranlıq səhifəsi
öz sirrini açar. Xəritələrdə daha bir orta əsr Azərbaycan Ģəhərinin adı dəqiq yazılar.
Tarixi mənbələrdə adı çəkilən daha bir Ģəhərimizin ünvanı dəqiqləĢər.
Nəhayət, təəssüf hissi ilə demək istəyirik ki, tariximizin belə bir mühüm
abidəsi olduqca pis mühafizə olunur. Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət
Heyətinin qərarı ilə qoruq elan edilməsinə baxmayaraq Xaraba Ģəhərin dağıdılaraq
xarabazara çevrilməsi prosesi bu gün də davam edir. Nə qədər təəccüblü olsa da
ətraf kəndlərin əhalisi neçə illər əvvəl olduğu kimi indi də ordakı tikintiləri,
bünövrə qalıqlarını söküb daĢıyır, tarixi abidənin daĢından, kərpicindən inĢaat
materialı kimi istifadə edir. Xaraba Ģəhərin arxeoloji cəhətdən öyrənilməsi, orada
əsaslı qazıntıya baĢlanması vaxtı çatmıĢdır.
Nəticə. Qırlartəpədə aparılmıĢ ilk arxeoloji qazıntıların nəticələrinə əsasən
müəyyən edilmiĢdir ki, yaĢayıĢ yerinin üst qatında eramızın əvvəllərinə aid daĢla
31
Q.C.Cəbiyev, Beyləqan. Yeni ġamaxı, yoxsa... “Sovet kəndi” qəzeti. 21 yanvar 1984-cü il, səh. 4
Dostları ilə paylaş: |